МАТЕРИАЛЫ для
самостоятельной работы
студентов
(карачаево-балкарский язык)
ФОНЕТИКА
Тема: «Къарачай-малкъар фонетиканы къысхатарыхы»
Тема бла байламлысоруула
1. Бирсилингвистика предметлени араларында фонетиканы оруну.
2. Къарачай-малкъарфонетиканы сегмент эм суперсегмент ёлчеулери.
3. Сегментёлчеуле: тилни тауушлары.
4. Суперсегментёлчеуле: сёзню бёлюмю, басым, интонация.
5. Къарачай-малкъартилде тауушланы артикуляция характеристикалары.
6. Ачыкъ эмкъысыкъ тауушла, аланы бир бирден башхалыкълары.
Тема бла байламлыишле
1-чи иш. Бу заталаны толу ангылатыгъыз:
1) тауушну кючю;
2) тилни органлары;
3) тилни тауушларыныакустика, физиология эм лингвистика жаны бла тинтиулери.
2-чи иш. Точкаланы орунларына керекли харфланы салажазыгъыз, ала бла айтымла къурагъыз.
Мын…ан, ч…гюч, мен…ен, эс…ертиу, ж..ген, жа…ет, жорт…ул, бишл…къ, факъ…рачы, чы…ыр, та…бла, къа…лы,тат…ун, кю…лю, сюр…ню, жырлай…ла, ойнай…ла,чертле…к, эрт…нлик.
3-чю иш. Ачыкълары барысыда эринлиле болгъан 15сёз жазыгъыз. Алада базыкъларын, назиклерин, кенглерин, тарларын ачыкълагъыз.
4-чю иш. Ачыкълары барысыда базыкъ эринлилеболгъан сёзлени бла ачыкълары барысыда назик эринлиле болгъан сёзлени айырыпжазыгъыз эм ала бла айтымла къурагъыз.
Улоу, тоноу, тютюн,кюнлюм, къурум, кюмюш, шукур, чюйютлю, бютюн, оноу, тюйюш, бурун, къундуз,юлюш, кюзгю.
8-чи иш. Айтымлада сёзлени керекли харфларынсалыгъыз. Белгиленнген сёзлени бёлюмлеге юлешип жазыгъыз.
1. Иги ишлегенни ким дасю…рикди. Иги къатын ийнени ийнек этер (н.с.), 2. Ауругъа…а – кийик саулукъ,жет…ен къызгъа – чилле жаулукъ (н.с.). Адамлагъа жаулукъ угъай,шу…хлукъ, къарындашлыкъ керек…и. 3. Чал сакъаллы къартла ныгъышдаолтура…ла. Кырдыкны чал да, къурутуп жый. 4. Къол ичи бла с…чукъ келеди.Ауругъан жерден къол кетмез. (н.с.). 5. Алийни чам аты Кушады. Шамильни атыарып, баралмай тохтады. 6. Малланы жайлыкъ…а сюрдюле. Жашла тирлигижы…лгъан сабанны сюрдюле. 7. Хызир энди атасындан—анасындан башхажашайды. Сен…ен башха, ол ишни тынг…лы этерик тю…лдю.
9-чу иш. Точкаланы орунларына керекли харфланы салажазыгъыз. Сингармонизмни жоругъуна бойсунмагъан сёзле бар эсе, аланы табып тюз жазыгъыз.
Жаз кесини эркинлигин къо…уна алып башлагъанды. Желчикариу шош къагъа эди. Кюн да къыздыргъандан къыздыра эди. Кюндюз эрите кече уабузлата эди. Эр…ен бла къулакълагъа ёзенлеге тюзлеге мы…ы туман ж…йыла эди.Кю…ю кюн узуну баргъан с…чукъну шорхулдагъаны эш…иле эди. Колхозла жаз саба…гахазырлана эдиле. Аланы тауушлары болгъа…ы зынгырдата эди. Хар не да къууанчлыжаз бла саламлашады. Жаз хар кимге да къууанчды артыкъсыз да сабийлеге.
10-чу иш. Айтымланы, скобкалада сёзледен келишмегенлеринкетере, белгиленнген сёзлени бёлюмлеге юлешип жазыгъыз.
1.Биз кюз артында колхозну терек бахчасында (къозла,къозула) жыйгъанбыз. 2. (Къузгъуннукъу, къундузнукъу) – энчи,бёрюнюкю ортакъ (н.с.). 3.Къолан къунажин (желим, желин) сала башлагъанды. 4.Къурутулгъан (дугъумадан, дугъумдан) этилген чайны ийиси ариуболады. 5.Адамла аны тёгерегине (басылдыла, басындыла). 6.Жашла бассейндежууунургъа (абонент, абонемент) алгъандыла.
11-чи иш. Сёзлеге жалгъаула къошуп жазыгъыз. Ала блаайтымла къурагъыз.
Ариу, жай, жол, кёз, будай, арпа, эртте, алтын,кертме, стол, бет, аякъ, боран, къолан, кюзгю, тулукъ, женгил, зынтхы, жан,чал, тай, суу.
12-чи иш. Бир-бирден башхалыкълары жланда о-ё, ы-и, у-юачыкълада болгъан сёзле жазыгъыз.
Сёз ючюн: къол-кёл, туз-тюз.
13-чю иш. Берилген сёзлени ахыр харфлары бла сёзлекъурагъыз.
Сёз ючюн: керил – ликбез – зыраф – федуга.
Таш, таян, жаp, китап, тил, бурун, киши, ана, къанга,дерслик, байлам, жашау, быйыл, къууанч, тюйме, жоннгурчха, сабанчылыкъ, алгъыш билим,тиширыу, къыйынлыкъ, саулукъ, кийим.
14-чю иш. Берилген сёзлени бир харфынтюрлендирип, жангы сёзле кхурагъыз.
Сёз ючюн: батдыр – сатдыр.
Терек -…, тан…, къарын — …, сапын — …, табакъ — …,челек — …, бай — …, сат — …, чабып — …, ташлы — …, соз -…, къаш -…, ачыкъ — …,эшик — …, арыкъ — …, азыкъ — …, сабыр — …, кюн — …, къан — …, сал — …,табын — ….
15-чи иш. Берилген сёзлени халатларын тюзете жазыгъыз.
Улёкъу, ашхы, жаланчакъ, стауат, эртенлик, тюкеннен,мыннан, элтмейле, кетмейле, къаллы, жыяу, тыякъ, букече, чокъракъ, рыпыс,тюкеннен, эрттен, чынтты, чепген, тамбыла, жыякъ,сапран, эскертме, тасчыкъ,топракъ, седре, жумшакъ.
16-чы иш. «Ю» таууш бла башланнган сёзлени жазыгъызэм ала бла айтымла къурагъыз. Орус тилде «Ю» таууш бла тенглешдиригиз, айтылыуда башхалыгъын ангылатыгъыз.
17-чи иш. «Ё» таууш бла башланнган сёзлени жазыгъыз эмала бла айтымла къурагъыз. Орус тилде «Ё» таууш бла тенглешдиригиз, айтылыуда башхалыгъын ангылатыгъыз.
18-чи иш. «Э» » таууш бла башланнгансёзлени жазыгъыз эм ала бла айтымла къурагъыз. Сёзню ортасында «э» тауушкъалай жазылгъанын кёргюзтюгюз эм ангылатыгъыз.
19-чу иш. «НГ» тауушу болгъан сёзлени жазыгъыз. Алабла айтымла къурагъыз.
20-чы иш. «КЪ» таууш бла башланнган сёзлени жазыгъыз эмала бла айтымла къурагъыз.
21-чи иш. «ГЪ» таууш бла башланнган сёзлени жазыгъызэм ала бла айтымла къурагъыз.
22-чи иш. Точкаланы орунларына керекли харфланы салажазыгъыз. Белгиленнген сёзлени фонетика жаны бла тинтигиз.
Таб…гъат бизни байлыгъыбызды.Байлыгъын а, адам сакълагъан этеди. Адамла табийгъат…ан кёп зат аладыла,алай артха уа зат да къайтармай…ла. Таб…гъат адамгъа уллу саугъабергенди – ол жашауду. Аны себепли, хар инсан да кеси аллына таб…гъатнытереклерин, с…ларын таза сакъларгъа керекди. Таза ариу хауа бласолугъа…ы не багъасы барды?! Аллах бизге кёп иг…лик береди, биз а ол иг…ликнисакъларгъа керекбиз!
23-чю иш. Сёзлени бёлюмлеге юлешип жазыгъыз. Кесигиз сайлагъанбеш сёз бла айтымла къурагъыз.
Госта, бегент, богаз, балхам, билезик, бууулдакъ,бостан, минтеу, бычыл, къалкъан, желкен.
Литература
1. Акбаев Ш.Х.Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. — Черкесск: Ставропольскоекнижное издательство, 1963.
2. Будаев А.ЖСистема фонем современного карачаево-балкарского языка. — Нальчик: Эльбрус,1968.
3. Будаев А.Ж.Малкъар фонетика эм аны окъутууну методикасы. — Нальчик, 1985.
4. Грамматикакарачаево-балкарского языка: Фонетика. Морфология. Синтаксис. — Нальчик:Эльбрус, 1985.
5. ГелястановаТ.С. Къарачай-малкъар тил. Лингводидактика текстлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ,2011.
6. ГелястановаТ.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
7. Гузеев Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тил. 1-чи кесеги. —Нальчик: Эльбрус, 1998.
8. Гузеев Ж.М. Карачаево-балкарская фонетика.- Нальчик: Издательство КБНЦРАН, 2009. -240с.
9. Грамматикакарачаево-балкарского языка: Фонетика. Морфология. Синтаксис. — Нальчик:Эльбрус, 1985.
10. ТолгуроваА.З. Современный карачаево-балкарский язык. Часть 1. – Нальчик: Каб.-Балк.ун-т, 2002, — 30 с.
11. Шаваева Ш.А.Балкарский язык. Сборник упражнений. — Нальчик: Каб.-балк. ун-т, 2011, -31с.
12. Шаваева Ш.А.Балкарский язык. Метод. рек. для студ. неспец. отд.. — Нальчик: Каб.-балк.ун-т, 2012.
Тема:«Къарачай-малкъар тилде сингармонизмни жорукълары»
Темабла байламлы соруула
1. Сингармонизм деп биз негеайтабазыз?
2. Сингармонизмни ненчатюрлюсю болады, анга юлгюле келтиригиз?
3. Къарачай-малкъар тилдесингармонизмге бойсунмагъан жалгъаула эм сёзле.
4. Сингармонизмни тынгылауукъэм эрин тюрлюсю къаллайла боладыла?
Темабла байламлы ишле
1-чи иш. Сингармонизмни жоругъуна бойсунмагъанжалгъауланы эсигизге тюшюрюгюз, аланы хар бири бла 5 сёз къурап жазыгъыз.
2-чи иш. Сёзледе сингармонизмни жоругъуну бузулууукъайсы къысыкъла бла байламлыды.
Жашил, жилян,чиммакъ, ажир, къызчыкъ, жилямукъ, алим, кишиу, эти, жалынчакъ, минчакъ,къууанчлы.
3-чю иш. Сингармонизмни жоругъуна кёре, точкаланыорунларына –ыу, -иу, -юу, -уу аффикследен бирин жазыгъыз.
Къар…суз адам,къызны сюзюл…ю, тат…ун кёр, таш…л бошалды, эж…лю жыр, суу клтир…чю къыз,къркъ…лу, чаб…лукъ этди, ач..лу адам, эриш…ню адамлары, гыл…ну баласы, къар…унбиледи.
4-чю иш. Сингармонизмни жоругъуна бойсунмагъанжалгъауланы эсигизге тюшюрюгюз, аланы хар бири бла 5 сёз къурап жазыгъыз.
5-чи иш. Сёзледе сингармонизмни жоругъуну бузулууукъайсы къысыкъла бла байламлыды.
Жашил, жилян,чиммакъ, ажир, къызчыкъ, жилямукъ, алим, кишиу, эти, жалынчакъ, минчакъ,къууанчлы.
6-чы иш. Сингармонизмни жоругъуна кёре, точкаланыорунларына –ыу, -иу, -юу, -уу аффикследен бирин жазыгъыз.
Къар…суз адам,къызны сюзюл…ю, тат…ун кёр, таш…л бошалды, эж…лю жыр, суу клтир…чю къыз,къркъ…лу, чаб…лукъ этди, ач..лу адам, эриш…ню адамлары, гыл…ну баласы, къар…унбиледи.
7-чи иш. Сингармонизмни жоругъу бёлюмлерини бириндебузулгъан сёзлени бла жалгъауларында бузулгъан сёзлени айырып жазыгъыз.
Гергоклары, Кючюклары,ання, аття, жетал, сенича, эшекча, садакъ, чолакъ, жилямукъ, жетдирал,сандыракъ, тауукъ, кёксыман, жашилсыман, чркъуракъ, чууакъ, телича,
Литература
1. ГелястановаТ.С. Къарачай-малкъар тил. Лингводидактика текстлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ,2011.
2. ГелястановаТ.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
3. Гузеев Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар тил. 1-чи кесеги. —Нальчик: Эльбрус, 1998.
4. Гузеев Ж.М. Карачаево-балкарская фонетика.- Нальчик: Издательство КБНЦРАН, 2009. -240с.
5. Грамматика карачаево-балкарскогоязыка: Фонетика. Морфология. Синтаксис. — Нальчик: Эльбрус, 1985.
6. Толгурова А.З. Современный карачаево-балкарский язык. Часть 1. –Нальчик: Каб.-Балк. ун-т, 2002, — 30 с.
7. Шаваева Ш.А. Балкарский язык. Сборник упражнений. — Нальчик: Каб.-балк.ун-т, 2011, -31с.
8. Шаваева Ш.А. Балкарский язык. Метод. рек. для студ. неспец. отд.. -Нальчик: Каб.-балк. ун-т, 2012.
Тема: «Къарачай-малкъар тилде графиканы, орфографияныэм орфоэпияны тарыхлары»
Тема бла байламлы соруула
1. Къарачай-малкъар графиканыангылатыу.
2. Къарачай-малкъар алфавит, аныжарашдырыуну къысха тарыхы.
3. Бусагъатдагъы къарачай-малкъаралфавитникемчиликлери.
4. Къарачай-малкъар орфографияныжарашдырыуну тарыхы.
5. Малкъар орфографияны принциплериэм баш жорукълары.
6. Къарачай-малкъар орфоэпияны башжорукълары.
7. Ачыкъланы айтылыулары. Къысыкъланыайтылыулары.
8. Сёзлени айтылыуларыны жазылыуларыбла келишмеулерини сылтаулары.
Тема бла байламлыишле
1-чи иш. Къарачайлыланы бла малкъарлыланы тиллеринде тауушланы алышыныуларында б- м, къ — х, к — г, у — ы, ё — е орфоэпия энчиликлеге сёзле жазыгъыз.
Сёз ючюн: биз-миз,къоншу–хоншу, кёзбау-кезбау.
2-чи иш. Берилген сёзлени тауушларын бла харфларын айырып жазыгъыз.
Къоян, подъезд, жаякъ, жилян, тюе, элпек, шуёх, шемшия, къая,апрель.
Сёз ючюн:Сьезд:с,ъ,е,з,д харфла /с/, /й/, /э/, /с/, /т/ тауушла.
3-чю иш. «Я, ё, е, ю»харфла бирер тауушну эм экшер тауушну билдирген онушарсёз жазыгъыз.
Сёз ючюн: ання, къа
4-чю иш. Сёзлени халатларын тюзетип жазыгъыз. Алай нек жазгъаныгъызны айтыпангылатыгъыз.
Ёткюр,чакъкъыч, женгнгил, артта, кетти, баргъанла, келгенле, таппыз,туссуз, хыликгя, чыкгыр, сыпдырыл.
5-чи иш. Тамырларында нн, сс, лл, тт, пп къысыкълары болгъан къ-м сёзлежазыгъыз. Аланы хар бири бла айтымла къурагъыз.
6-чы иш. Кесигиз сайлагъан он сёзню орфография жаны бла тинтитгиз.
7-чи иш. Берилген сёз бирлешледе сёлешиуню мадарларына къайсытюрлюлери келишеди.
Келмейдиле – келмейле, сёлешмейдиле – сёлешмейле, артда – артта, къанлы– къаллы, онбир – омбир, ахча – ачха, эрттенбла – эрттембла, кюнлюм – кюллюм,тузсуз – туссуз,
8-чи иш. Сёзлени точкаларыны орунларына нл – лл, т – д, к – г, нг – ннг– нгнг харфладан келишгенин жазыгъыз. Ала бла айтымла къурагъыз.
Башлат…ы, къош…лукъ, жа…ан, къа..лы, къа…а, ты…ан, ке…и, семир…и, жа…ы,са…ы, эртде…ик, ты…ылы, та…а, ат…ан, жо…урчха, те…е.
9-чу иш.Берилген текстни фонетика эм фонематика транскрипция бла жазыгъыз.
Кюнчыгъышха бара, кёзлери толуп,
Къарай эди солдат батыш жанына.
Аны кёп кюнде мудах, къыйын жолу
Бояла келгенди къызыл къанына.
(Отарланы К.)
10-чу иш. Сёзлени алфавит жорукъ бла тизип жазыгъыз.
Ариу, ахча, абадан, ахшам, азлыкъ, ата, аскер, ажаш, анна, ачыулан,амма, арыкъ, аякъ, август, адыр, ауру, ачыкъ, асыу, артмакъ, алчы, аперим,айбат.
11-чи иш. Берилген сёзлени халатларын тюзете жазыгъыз.
Эртте, аттым, ючкюл, ёттюр, эскер, чепкен, чакъкъыч, юфкюр, мазанлы,женгнгил,тиккич, туссуз, таппыз, чакъкъыч.
Литература
1. Будаев А.ЖСистема фонем современного карачаево-балкарского языка. — Нальчик: Эльбрус,1968.
2. Будаев А.Ж.Малкъар фонетика эм аны окъутууну методикасы. — Нальчик, 1985.
3. Гузеев Ж.М.О составе фонем современного карачаево-балкарского языка // Советскаятюркология. — Баку, 1974.
4. Гузеев Ж.М.Сопоставительная фонетика русского и карачаево-балкарского языка. — Нальчик,Эльбрус, 1976.
5. Гузеев Ж.М.Основы карачаево-балкарской орфографии. — Нальчик: Эльбрус, 1980.
6. ГузеланыЖ.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик:Эльбрус, 1998.Гузеев Ж.М. Карачаево-балкарская фонетика. Нальчик: КБИГИ, 2009.
7. ГузеланыЖ.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. Фонетика,фонология, орфоэпия. Графика эм орфография. Лексика эм фразеология.Лексикография. Учебник. Нальчик, 2011.
8. ГузеланыЖ.М. Къарачай-малкъар тилни тинтиуню тарыхы эм проблемалары. Окъуу пособие.Нальчик, 2011.
9. ГелястановаТ.С. Къарачай-малкъар тил. Лингводидактика текстлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ,2011.
10. Гелястанова Т.С.Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011..
11. Кетенчиланы М.Б.Орта школда къарачай-малкъар тилни дерслеринде жазыу ишлени бардырыунуметодикасы. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
12. Шаваева Ш.А.Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
13. Шаваева Ш.А. Балкарский язык. Метод. рек. для студ. неспец. отд.. -Нальчик: Каб-балк. ун-т, 2012.
ЛЕКСИКОЛОГИЯ
Тема:«Къарачай-малкъар тилни лексикологиясы»
Тема бла байламлысоруула
1. Къарачай-малкъар тилделексикологияны бёлюмлери (лексика, фразеология,лексикография, топонимика) эм аланы ангылатыу.
2. Къарачай-малкъартилде сёзню лексика магъаналарыны баш тюрлюлери.
3. Бирмагъаналы эм кёп магъаналы сёзле.
4. Сёзнюлексика магъанасын къурагъан затла.
5. Бир магъаналы эм кёп магъаналы сёзле. Къарачай-малкъартилде сёзню кёп магъаналылыгъы.
6. Сёзнюкёчген магъаналарыны къуралыуларыны сылтаулары эм мадарлары.
7. Метафора,аны тюрлюлери. Метонимия, аны тюрлюлери. Синекдоха.
8. Омонимлениангылатыу. Къарачай-малкъар тилде омонимлени тюрлюлери: а) лексика омонимле, б)лексика-грамматика омонимле.
9. Къарачай-малкъартилде жаратылыу жаны бла байламлыкълары болгъан омонимле эм аланы тюрлюлери.
Тема бла байламлыишле
1-чи иш. Сёзлени окъугъуз, аланы бир магъаналыларын блакёп магъаналыларын айырып жазыгъыз. Кёп магъаналы сёзле бла айтымла къурагъыз.
Ариу, жай, жол, кёз, будай, арпа, эртте, алтын,кертме, стол, бет, аякъ, боран, къолан, кюзгю, тулукъ, женгил, зынтхы, жан,чал, тай, суу.
2-чи иш. Сёз тутушла бла айтымла къурап жазыгъыз.
Сууну боюну, боюну узунду; кёлекни жагъасы, тенгизнижагъасы; хычинни ичи, малны ичи, пальтону ичи, юйню ичи; элни башы, айны башы,картофну башы, адамны башы, чоюнну башы, шешаны башы, столну башы, юйню башы,сютню башы; китапны бети, адамны бети; адамны кёзю, терезени кёзю, кюнню кёзю,жюзюкню кёзю; жел сызгъырады, адам сызгъырады; тауукъну къанаты, самолётнукъанаты; бёрю улуйду, боран улуйду; кюн кюйдюреди, сёзю бла кюйдюреди; адамныаягъы, элни аягъы, айны аягъы, жылны аягъы; алтын сагъат, алтын адам.
3-чю иш. Омонимле бла айтымла къурап жазыгъызыгъыз.
Къарт (сыфат) – къарт (ат), чач (ат) – чач (этим), сал(этим) – сал (сёзлеу), жау (ат) – жау (ат), къол (ат) – къол (ат), аман(сыфат), аман (сёзлеу), уллу (сыфат) – уллу (сёзлеу), жаз (ат) – жаз (сёзлеу),бал (ат) – бал (ат), бери (сёзлеу) – бери (сонгура), башха (сыфат) – башха(сёзлеу).
4-чю иш. Фразеологизмлени, къош атланы эм эркин сёзтутушланы айырып жазыгъыз, эм ала бла айтымла къурагъыз.
Бел бау, таш юй, таш макъа, кёз тийди, жан жаулукъ,къол сал, къолгъа эт, къол жетдир, чепген сокъгъанлай, тиш биле, салам тиш,сары жау, къара алтын, суу сурат, ариу сурат, къусар от, къол къап.
5-чи иш. Сёзлени кёчюу магъаналарыны хар бирине экишер-ючюшер юлгюжазыгъыз.
Баш, кёз, аякъ, бет, къол, жарыкъ, къарангы, кючлю,итлик, къаз, сал, бар, сан, акъ.
Юлгюле: Китапны бетин ач. Айшатны бети жарыды.
6-чы иш. Сёз тутушлада бийик, баш дегенсёзлени магъаналарын ангылатыгъыз.
Бийик билимли, бийик сорт, бийик юйле, бийик культура;юйню башы, чюгюндюр баш, жылны башы, элни башы, жерни башы, адамны башы, башыболмагъан адам.
7-чи иш. Фразеологизмлени бла нарт сёзлени айырып окъугъуз. Алабир бирге не жаны бла ушайдыла?
Жети ёнчеле да бир кес; арт этегин аллына къапла; элбла бир; къузгъун къанаты кибик; жел къоркъууун тёбеннге этер, къундуз ийлеуюнбер; кёзню жумуп ачхынчы; баш кюн бла бош кюн сайын; тёппеси кёкге жетди; ташныата билмеген башына урур; аман бетли эт; аман адам къатынга келсе, этегинги кесда кет; жолунг мамукъданды; къуру къолгъа къуш къонмаз.
8-чи иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада омонимлени табыгъыз да,тюплерин ызлагъыз.
1. Иги ишлегенни ким да сюерикди. Иги къатын ийнениийнек этер (н.с.), 2. Ауругъаннга – кийик саулукъ, жетген къызгъа – чиллежаулукъ (н.с.). Адамлагъа жаулукъ угъай, шуёхлукъ, къарындашлыкъ керекди. 3.Чал сакъаллы къартла ныгъышда олтурадыла. Кырдыкны чал да, къурутуп жый. 4.Къол ичи бла суучукъ келеди. Ауругъан жерден къол кетмез. (н.с.). 5. Алийни чаматы Кушады. Шамильни аты арып, баралмай тохтады. 6. Малланы жайлыкъгъасюрдюле. Жашла тирлиги жыйылгъан сабанны сюрдюле. 7. Хызир эндиатасындан-анасындан башха жашайды. Сенден башха, ол ишни тынгылы этериктюйюлдю.
9-чу иш. Сёзлени омонимлерин табыгъыз да ала бла айтымлакъурап жазыгъыз.
Эт, той, чал, къаз, къыш, къой, жюз, сау.
10-чу иш. Омоним тизгинлени хайырлана, айтымла къурагъыз.
|
1. Ай I (ат) Ай II (ат) Ай III (межд.) |
2.Къакъ I (этим) Къакъ II (сыфат) |
3.Тиш I (ат) Тиш II (ат) |
|
4.Сан I (ат) Сан II (ат) |
5.Кесекчик I (сёзлеу) Кесекчик II (грам.терм.) |
6.Кёп I (этим) Кёп II (сёзлеу) |
11-чи иш. Нарт сёзлени магъаналарын ангылатыгъыз. Ниет блабайламлы берилген нарт сёзлени да хайырлана хапар къурагъыз.
Ач эсенг – аша, туугъан эсенг – жаша.Жан – татлы, заман – атлы. Жашау сюйген – жалынчакъ, хар залимге – оюнчакъ. Жашаудегенинг – тюш кибик. Жашауун тауусмагъан сынауладан къутулмаз. Биреуге тангата, биреуге кюн бата. Къыйынлыкъда бюгюлме, жашауунгдан тюнгюлме. Тюз ниетлисауду, терс ниетли шауду. Ниетден – къылыкъ, къылыкъдан – ылыкъ. Адамны ниетисёзюнде болур, не кёзюнде болур. Кир жюрекде – кир ниет. Уллу — адамгъа –уллу ниет. Ниет тюбешдирир, амал тюйюшдюрюр. Амал жокъда ниет бош. Юйге-журтхатамал керек, инметге амал керек. Адепге адепсизден юйрен.
Литература
1. Виноградов В.З.Основные типы лексических значений слов //
Вопросы языкознания. — 1953. — №5.
2. ГелястановаТ.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
3. ГелястановаТ.С. Сборник упражнений. Практический курс балкарского языка (лексикология).Нальчик: КБГУ, 2012.
4. Гузеев Ж.М.Основы карачаево-балкарской орфографии. — Нальчик: Эльбрус,1980.
5. Гузеев Ж.М.Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. — Нальчик: Эльбрус,1984.
6. Гузеев Ж.M. Семантическаяразработка слова в толковых словарях тюркских языков. — Нальчик: Эльбрус, 1985.
7. Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъыкъарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.
8. Горбачевич К.С. Вариантность словаи языковая норма. — Л.:
Наука, 1978.
9. Дудников А.З. Современный русскийязык. —
Москва: Высшая школа, 1990.
10. Къарачай-малкъар тил. Лаборатория ишле.Жарашдыргъанла: Ж.М.Гузеев эм башхала. – Нальчик, 1996.
11. Карачаево-балкарско-русский словарь. – М.: Русскийязык, 1989. – 832 с.
12. Малкъар тилни орфография эм пунктуацияжорукълары (Жарашдыргъанла: Ахматланы И.Х., Гузеланы Ж.М.). -Нальчик:Эльбрус,1991.
13. Улаков М.З. Проблемы лексическойстилистики карачаево-балкарского языка. — Нальчик: Эльбрус, 1995.
14. Шанский М.Н. Лексикология современногорусского языка. —
Л.: Наука, 1972.
15. Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишленижыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
Тема:«Къарачай-малкъар тилде синонимле»
Тема бла байламлы соруула
1. Синонимлениангылатыу.
2. Бусагъатдагъытил билимде синонимни эм синонимияны юсюнден жюрюген оюмла.
3. Синонимтизгинни ангылатыу.
4. Бирмагъананы тюрлюлери болгъан синонимле.
5. Стиль эмэкспрессия энчиликлери болгъан синонимле.
6. Сёзнютюрлюлери эм бирча тамырлы синонимле.
Тема бла байламлы ишле
1-чи иш. Сёзлени синонимлерин таба, ала бла айтымла къурапжазыгъыз.
Юлёкъу, ахшы, аша, айтхылы, жалынчакъ, къара эрик,тилчи, ненчау, табакъ, биреу, хораз, бёрю, гура.
Юлгюле:арыкъ – инчге, къара эрик – хогулт – гюрегей – къыфца.
2-чи иш. Айырылып жазылгъан сёзлени синонимлеринскобкалада келтире, жазыгъыз.
Шамиюх ушкогун ашыкъмай кётюрдю (Э.Г.) Адамныбиринчи ырысхысы уа акъылы бла саулугъуду (Б.Г.) Жууукъда, тюз ала тохтагъан жерде, бийик дуппурчукънуарт жанында, ат кишнеген таууш чыкъды (Х.А.). Суу узакъда къалып,шууулдагъаны бери жетмейди (Х.А.). Къууанч кюнлеринде, келин келтиргенлеринде,жыйылып, гоппанланы аудура, алгъыш этгенлерин сюеди (З.Т.). Алай эртденликкюнню нюрю элпек жайыла башлагъан кенг ёзенде, букъу жолда да адам кёрюнмейди(Э.Г.). Кечеги шошлукъ тёгерекни бийлейди (Б.Г.). Ол кезиуде аныкёзлери къысылыракъ, къашлары тёгерек, мыйыкълары да чюелерек болуучуэдиле (Б.Г.)
3-чю иш. Бу сёзлеге синонимлик этген сёзлени кёргюзтюгюз,эм ала бла сёз тутушла къурагъыз.
Юй, акъ, жарыкъ, тели, суукъ, жумушакъ, сезим, кенг,гитче, ариу, бар, келтир, жукъла, кёп, терек.
4-чю иш. Синонимлени окъугъуз. Аланы тамырлары бирчаларынбла тамырлары башхаларын айырып жазыгъыз.
Турдур–тургъуз, теп-течи, аман – осал – болумсуз –къарыусуз, ахшы – аламат, бугъумуч – бугъунчакъ – букъгъуч, аша – ауузлан,кёрюм – кёрюмдю, ариу – таза, адакъа – хораз – къыттай, биш – бишеклен, уручу –гудучу, бош – бошуна – бошунагъа – бошдан.
5-чи иш. Харбир сёзню магъанасына кёре айтымла къурап жазыгъыз.
Айланма – айланатур, боюнлукъ – боюнчакъ, татым –татыу, тилчи – тилбаракъ, байлам – байлау, элли – элчи, батмакъ – батхакъ,жауун – жауум, татымсыз – татыусуз, бугъумуч – бугъунчакъ, эшим – эшме, абонент– абонемент, бузукъ – бузлукъ, ашамлы – ашашлы, ашыгъыулу – ашыгъышлы.
6-чы иш. Айтымланы, скобкалада сёзледен келишмегенлеринкетере жазыгъыз.
1.Биз кюз артында колхозну терек бахчасында (къозла,къозула) жыйгъанбыз. 2. (Къузгъуннукъу, къундузнукъу) – энчи, бёрюнюкю ортакъ(н.с.). 3.Къолан къунажин (желим, желин) сала башлагъанды. 4. Къурутулгъан(дугъумадан, дугъумдан) этилген чайны ийиси ариу болады. 5.Адамла анытёгерегине (басылдыла, басындыла). 6.Жашла бассейнде жууунургъа (абонент,абонемент) алгъандыла.
7-чи иш. Берилген сёзле бла айтымла къурап жазыгъыз.
Чирги – чирик, кёзлюк – кёзюлдюреуюк, къоз – къозу,басыл – басын, бузукъ – бузлукъ, элли – элчи, жауум – жауун, бёлюм – бёлек,байрым – байрам, байлам – байлау.
Литература
1. ВиноградовВ.З. Основные типы лексических значений слов //
Вопросы языкознания. — 1953. — №5.
2. ГелястановаТ.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
3. ГелястановаТ.С. Сборник упражнений. Практический курс балкарского языка (лексикология).Нальчик: КБГУ, 2012.
4. Гузеев Ж.М.Основы карачаево-балкарской орфографии. — Нальчик: Эльбрус,1980.
5. Гузеев Ж.М.Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. — Нальчик: Эльбрус,1984.
6. Гузеев Ж.M. Семантическаяразработка слова в толковых словарях тюркских языков. — Нальчик: Эльбрус, 1985.
7. Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъыкъарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.
8. Горбачевич К.С. Вариантностьслова и языковая норма. — Л.:
Наука, 1978.
9. Дудников А.З. Современный русскийязык. —
Москва: Высшая школа, 1990.
10. Къарачай-малкъар тил. Лаборатория ишле.Жарашдыргъанла: Ж.М.Гузеев эм башхала. – Нальчик, 1996.
11. Карачаево-балкарско-русскийсловарь. – М.: Русский язык, 1989. – 832 с.
12.Малкъар тилниорфография эм пунктуация жорукълары (Жарашдыргъанла: Ахматланы И.Х., ГузеланыЖ.М.). -Нальчик: Эльбрус,1991.
13. Улаков М.З. Проблемы лексическойстилистики карачаево-балкарского языка. — Нальчик: Эльбрус, 1995.
14. Шанский М.Н. Лексикология современногорусского языка. —
Л.: Наука, 1972.
15. Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишленижыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
Тема:«Къарачай-малкъар тилде антонимле»
Тема бла байламлысоруула
1. Антонимлениангылатыу.
2. Къарачай-малкъартилде антонимлени къуралыу мадарлары.
3. Тамырларыбирча эм тамырлары башха антонимле.
4. Антонимленисуратлау чыгъармалада хайырланылыулары.
Тема бла байламлыишле
1-чи иш. Берилген антонимлени хайырланып, айтымлакъурагъыз.
Ёрге – энишге, билимли — билимсиз, анда – мында, жылы– сууукъ, жый – чач, уллу – гитче, жаз – къыш, узакъ – жууукъ, акъыллы – тели,кече – кюндюз, къарангы – жарыкъ, семиз – арыкъ.
2-чи иш. Бу антонимле тилни къайсы кесеклеридиле?Антонимлени хайырлана айтымла къурап жазыгъыз.
Анда – мында, кюл – жиля, кёп – аз, кече – кюн, аппа –ынна, ариу – эриши, акъ – къара, кир – чыкъ, къууан – жарсы.
3-чю иш. Бу эки къауум сёзден бир бирге антонимлик этгенсёзлени айырып жазыгъыз.
1.Бийик, ёрге, кёп, къарыулу, бар, элт, жаш, толу,анда, таза, сол, акъ, кенг, узун, керти, жарыкъ, сууукъ, жарлы, къууанч, уян,акъырын.
2. Къара, къыз, жарты, мында, аз, кирли, онг, бай,бушуу, жукъла, терк, келтир, кел, къарыусуз, энишге, алама, тар, къысха,ётюрюк, къарангы, жылы.
4-чю иш. Магъаналары бир бирге чюйре келген сёзленитабыгъыз, ала бла айтымла къурагъыз.
Аз, уллу, семиз, терен, арыкъ, кёп, къарангы,къара, гитче, алаша, акъ, жарыкъ, бийик, чунгур, узун, женгил, къысха, ауур,чомарт, кече, ариу, къызгъанч, кюн, эриши.
5-чи иш. Берилген текстни къарачай – малкъар тилден орустилге кёчюрюгюз. Кесигизни оюмугъузну айта текстни мындан ары бардырыгъыз.Керекли тыйгъыч белгилени сала жазыгъыз.
Кюз арты келгенлей боз булутла узакъ тау башындансалына къырау сууукъсуратхан алысын къара маркъа тарта тебиреди. Жел да къышны,таудан ауа келгенинден сюйюнчю айтханча тынгысызды. Ол тёгерекни жазгъыкийимлерин узакъ элтеди. Танг кечирек ата кюн а эртте бата башланады. Ол угъайэсенг ёмюрлюк жолоучулугъун тохтамагъан тау сууукъчукъну тауушу окъунатюрленнгенди. Аны юсюнде уа сары чапыракъла къалкъый, алгъындан эсеакъырыныракъ баргъанча кёрюне эсе да тауушла тёгерекге ачыгъыракъ, тюз,алгъындан эсе узагъыракъгъа эшитилгенча кёрюнеди. Бу тийреде къара къаргъаладанбла чорбат чыпчыкъладан башха къанатлы да къалмагъанды. Ала да кюнню асламысыныстауатлагъа басыннганлай ашырадыла.
Литература
1. ВиноградовВ.З. Основные типы лексических значений слов //
Вопросы языкознания. — 1953. — №5.
2. ГелястановаТ.С. Къарачай-малкъар тил. Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
3. ГелястановаТ.С. Сборник упражнений. Практический курс балкарского языка (лексикология).Нальчик: КБГУ, 2012.
4. Гузеев Ж.М.Основы карачаево-балкарской орфографии. — Нальчик: Эльбрус,1980.
5. Гузеев Ж.М.Проблематика словника толковых словарей тюркских языков. — Нальчик: Эльбрус,1984.
6. Гузеев Ж.M. Семантическаяразработка слова в толковых словарях тюркских языков. — Нальчик: Эльбрус, 1985.
7. Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъыкъарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.
8. Горбачевич К.С. Вариантностьслова и языковая норма. — Л.:
Наука, 1978.
9. Дудников А.З. Современный русскийязык. —
Москва: Высшая школа, 1990.
10. Къарачай-малкъар тил. Лаборатория ишле.Жарашдыргъанла: Ж.М.Гузеев эм башхала. – Нальчик, 1996.
11. Карачаево-балкарско-русскийсловарь. – М.: Русский язык, 1989. – 832 с.
12.Малкъар тилниорфография эм пунктуация жорукълары (Жарашдыргъанла: Ахматланы И.Х., ГузеланыЖ.М.). -Нальчик: Эльбрус,1991.
13. Улаков М.З. Проблемы лексическойстилистики карачаево-балкарского языка. — Нальчик: Эльбрус, 1995.
14. Шанский М.Н. Лексикология современногорусского языка. —
Л.: Наука, 1972.
15. Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишленижыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
Тема:«Къарачай-малкъар тилде эскирген сёзле»
Тема бла байламлысоруула
1. Къарачай-малкъартилде эскирген сёзле: историзмле бла архаизмле, аланы стиль жаны блахайырланылыулары.
Тема бла байламлыишле
1-чи иш. Историзмле бла архаизмлени айырып жазыгъыз. Кесигизсайлагъан беш сёз бла айтымла къурагъыз.
Госта – лилипут, бегент – аренда, богаз – залив,балхам – мазь, билезик – браслет, бууулдакъ – ожерелье, бостан – ариулукъгъасалыннган терек бахча, минтеу – абери бичгенде къалгъан ууакъ быстырчыкъла,бычыл – ийне кёзюнде къалгъан гитче халычыкъ, къалкъан – щит, желкен – парус.
2-чи иш. Берилген эски сёзлени хайырланып, айтымла къураргъа,аланы магъаналарын ангылатыргъа.
Салах, чомача, тулукъ, улукъур (сабан агъачны бурнундажерни жарып баргъан темирчик), домадылан (эки ананы ичген), зегелеу (къыйсыкъкёз), ылыстыр (тартылгъан гебенни тюбюнден чыкъгъан бичен гулмак), бычыл(ийнени кёзюнде къалгъан халы кесекчик), черемпис (жалчылыкъдан хакъсызчыкъгъан), тохана (омакъ отоу), гуждар (кийик эчкилени башчысы).
3-чю иш. Сёзлени магъаналарын ачыкълагъыз, аланы къайсыговорда жюрютюлгенлерин кёргюзтюгюз, эм ала бла айтымла къурагъыз.
Уууз, кифе, ырпыс, кёлекке, кеселке,кеселекке, къасмакъ, гизи, федугу, гумулжук, текелемюйюз, чигинжи, мёрезе,эхчерге, бишлакъ бишген, гургун, къояжапха, къыфца, муркку, къуллю, мегежин,къырыкъ эрик, юлёкъу, итбурун.
4-чю иш. Текстни окъуп, кесигиз билген эски адетлени къошугъуз.
ЭСКИ МАЛКЪАР АДЕТЛЕ
Сют бла байланган жууукъ къан жууукъдан бек жюрютюлюп болгъанды.Тиширыу, баш иеси эркин этмей, андан ыразылыкъ алмай, башха сабийге ёшюнсалмагъанды. Малкъарда Къарачайда да тиширыуну баш намысын бек кётюрюпболгъандыла. Тойгъа, къонакъгъа, неда жаш тёлю, жыйылып, той-оюн этергетебиресе, къызны ары чакъыра, анга жуукъ жетген жашладан бири, къыз нёгер даалып келгенди. Къызны анасындан, атасындан да эркинлик алып, аны той-оюнга алайэлтгендиле. Къайтаргъан да тюз ол халда этгендиле. Къызны анасыны къолунабермей, арбаздан кетип къалгъан тёре болмагъанды.
Жолда кетип баргъан эр кишини неда кесинден таматаны алы блаётерге жарамагъанды. Ол бек уллу айыпха саналгъанды. «Кесингден таматаны жолункесме» деп да андан айтылады. Эр киши юйюнден чыкъгъынчы, юйдегисине къайрыбаргъанын билдирирге керек болгъанды.
Кетип баргъан адамны ызындан: «Алан, къайры бараса?» — депсорургъа жарамагъанды. Сорсала уа: «жолум боллукъ тюйюлдю», — деп ызына къайтыпкетгенди. Амалсыз иши болгъан адам а, ызына къайтып, гыржын бла ауузланып,жолгъа жангыдан алай атланнганды. Къайры бараса деп соргъаннга Малкъарда:«Курнаятха барама!»,- деп да болгъандыла, тюзюн айтмай. Басхан аууузунда уа:«Азау талагъа», — дегендиле. Сибиртгини сюеп салыргъа жарамагъанды, жатдырып салгъан болмаса. (журн. «Минги тау»)
5-чи иш. Берилген сёзлени магъаналарын ачыкълагъыз, эм алабла айтымла къурагъыз.
Инжи, чокъуракъ, къоз бёрк, сыра, гумул, ашыра жырна,тиш жырна, къыйма, сохта, жёрме, къазы, уча, бишлакъ бишген (мёрезе, къояжапха,къатыкъ), сюзме, жууурт, ырпыс (уууз), мыстындау, ырдауун, гумух, къыл, гюллюнартюх, жабагъы, гепсоркъа, быжмылдыкъ, дибилдиреуюк, кёзюлдюреуюк, сыбызгъы,сауусхан, баз.
6-чы иш. Бу сёзлени эскирген синонимлери къайсыладыла?Аланы хар бири бла бирер айтым къурап жазыгъыз.
Тапка, басма, помидор, январь, май, июль, ноябрь,кёнчек, жау, букварь, история, жыйылыу, зонт, секунд/минут.
7-чи иш. Архаизмлени синонимлерин табыгъыз. Ала блаайтымла къурагъыз.
Опуракъ, орман, бие, байтал, балдыз, муруккуч,элиф, мазар, кёр, зиндан, дос, къудай, дары, казна, къапатейна, баз, бугъа,шемшия.
Литература
1. ВиноградовВ.З. Основные типы лексических значений слов //
Вопросы языкознания. — 1953. — №5.Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил.Ишлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
2. ГелястановаТ.С. Сборник упражнений. Практический курс балкарского языка (лексикология).Нальчик: КБГУ, 2012.
3. Гузеев Ж.М.Основы карачаево-балкарской орфографии. — Нальчик: Эльбрус,1980.
4. Гузеев Ж.М. Проблематика словникатолковых словарей тюркских языков. — Нальчик: Эльбрус, 1984.
5. Гузеев Ж.M. Семантическая разработкаслова в толковых словарях тюркских языков. — Нальчик: Эльбрус, 1985.
6. Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъыкъарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.
7. Горбачевич К.С. Вариантность слова иязыковая норма. — Л.:
Наука, 1978.
8. Дудников А.З. Современный русский язык. —
Москва: Высшая школа, 1990.
9. Къарачай-малкъар тил. Лаборатория ишле.Жарашдыргъанла: Ж.М.Гузеев эм башхала. – Нальчик, 1996.
10. Карачаево-балкарско-русскийсловарь. – М.: Русский язык, 1989. – 832 с.
11. Малкъар тилниорфография эм пунктуация жорукълары (Жарашдыргъанла: Ахматланы И.Х., ГузеланыЖ.М.). -Нальчик: Эльбрус,1991.
12. Улаков М.З. Проблемы лексическойстилистики карачаево-балкарского языка. — Нальчик: Эльбрус, 1995.
13. Шанский М.Н. Лексикология современногорусского языка. —
Л.: Наука, 1972.
14. Шаваева Ш.А. Къарачай-малкъар тил. Ишленижыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
СЁЗ КЪУРАУ ЭМ МОРФОЛОГИЯ
|
№ раздела |
Вопросы, выносимые на самостоятельное изучение |
Кол-во часов |
|
1 |
Къарачай-малкъар тилде тилни ат кесеклерини къуралыулары |
3 |
|
2 |
Къарачай-малкъар тилде этимлени къуралыулары |
3 |
|
3 |
Къарачай-малкъар тилде тилни болушлукъчу кесеклерини къуралыулары .
|
2 |
1. Къарачай-малкъартилде тилни ат кесеклерини къуралыулары.
1. Къарачай-малкъар тилдеатны къуралыуу.
2. Къарачай-малкъар тилдесыфатны къуралыуу.
3. Къарачай-малкъар тилдесанауну къуралыуу.
4. Къарачай-малкъар тилде сёзлеунюкъуралыуу.
Ишле:
1-чи иш. Бумагъаналагъа къуралгъан тамырла жазыгъыз: а) адамны усталыгъын кёргюзтген; б)затны жашагъан жерине кёре атын кёргюзтген; в) тамырда айтылгъан ангыламныбарлыгъын кёргюзтген; г) тамырда айтылгъан ангыламны болмагъанын кёргюзтген; д)адамны миллетине кёре атын кёргюзтген сёзле.
Къашхатаучу,тёзюмлю, огъурлу, тузла, аркъала, оруслу, тишле, чурукъчу, суратчы, тырнакъла, малчылыкъ, окъуу, жууукълаш,жукъла, жукъусура, къарачайлы, ачхыч,кенжечи, кюрек, темирчи, ингилизли, кесек,ишле, жюкле, жырла, бахсанчы, холамлы,акъыллы, жемталачы, тырманчы.
2-чи иш. Текстдекъуралгъан сёзлени сёз къурау мадарларын айтыгъыз, синтаксис мадар блакъуралгъан сёзлени жазыгъыз.
Таулу бла намыс не заманда да бирге жюрюгендиле.Юйюнде къартына намыс бермеген, аны сыйлы кёрмеген адамларыбыз насыпсызладыла.
Таулу халкъ кеси аз санда болуп, кёп къыйынлыкъланысынап, адамлыкъны, огъурлулукъну жюрютген адетлени бийик даражада тутуп жашагъанды.Аланы санында абаданлагъа, ата-анагъа хурметлик, къартына, къарыусузгъакъайгъырмакълыкъ, тыш адамгъа, къонакъгъа кесинден юлюш этип, сыйлы кёрмеклик.
Къулийланы Къайсынны «Жаулукъ» деген назмусунда аллайтёрелени бири – таулу тиширыу башына къысхан жаулукъгъа этилген хурмет кёргюзтюледи.
Хар халкъны миллет энчилигин ачыкълауда юйюр тутхан,юйюр жюрютген адетлени магъаналары уллудула. Жангы юйюр къуралгъан кюнденбашлап, аны жашау жолун ызлай барсанг, халкъны адети, къылыгъы, тёрелери,ырыслары, ийнаныулары, кёлден чыгъармачылыгъы, хунери, усталыгъы да кёз аллынгакелип къалады.
Ата-ананы не заманда да юйюрге жан къошулгъандан уллукъууанчлары болмагъанды. Сабий дегенинг юйюр жашауну бютюн магъаналы, бютюннасыплы этеди, дуниягъа да башхача къаратады.
Юйюрге жан къошулур кюннге алгъадан тынгылы хазырланаэдиле малкъарлыла. Алай аны да мардасы болгъанды.
Таулула ана бла баланы аман кёзден, жинден, башхакъыйынлыкъладан сакълар амалла излегендиле.
Къарны болгъан тиширыугъа хайыуанны, жаныуарны,къанатлыны не да къурт-къумурсханы ёлтюрюрге жарамагъанды. Аны къайгъы сёзгебарыргъа, къабырлагъа жюрюрге, отха юфгюрюрге да эркинлиги жокъ эди. Ырыслагъакёре, ол затны эсине алмагъан тиширыуну сабийи не саулукълу, не акъыллы, неариу боллукъ тюйюл эди.
Къурманлыкъ малны бойнун не жангы туугъан сабийни аппасы,не да юйюрде тамата эр кишиледен бирлери тартып болгъанды. Сабийнимангылайчыгъына уа союлгъан малны къанындан жакъгъандыла. Буруннгуланыийнаныуларына кёре, ол зат аны аман кёзден сакълай эди, кюч-къарыу бере эди,ариулукъ да къоша эди.
Кертиди, жаш, къыз тууса да, сабийни бешикге салыу,итлик чачын жюлюу, аны биринчи атламы, тиш чыгъарыуу дегенча тюрлю-тюрлю байрамлатиширыуланы кеси араларында кёп эдиле.
Сабийни адеп-къылыкъгъа юйретиу, тюз жолгъа салыудегенча, уллу магъана тутхан ишлени тинтиу да миллетни энчилигин ангыларгъа,билирге элтген жолду.
Алай, бизни миллетибиз таулада – аллай къыйын жерледежашап да, намыс, кертилик, сабырлыкъ эм башха игиликле болургъа керек болгъанынунутмагъандыла.
Келинни баш ауун той ётюп, бир ауукъ замандан сорааладыла.
Жангы келинни бир эшмесин тешип, экиге бёлюп эшеэдиле, аны эрге чыкъгъанын белгилеп.
Берне – келин эрини атасына, анасына, эгечлерине,къарындашларына, къартларына этен саугъаладыла. Ол жыйрыкъла, жаулукъла,бёркле, жюзюкле, сыргъала, кюзгюле, къол жаулукъла бере эди, эрине уа атасыныатындан – ушкок, къама, бел бау, ат бере эди.
3-чю иш. Айтымлада къуралгъан атланы табыгъыз, аланы къуралыумадарларын ангылатыгъыз.
Жесирликден къутулгъан жортууулгъа ашыкъмаз. Насыплыны оноуун къыйынлы этер. Жолоучу да къонакъды. Биреуню сынама да, кесинги сына. Адам ёксюз жууугъун кенгде атып къоймайды. Къачхынчы- къуууту бла, кёчгюнчю — умуту бла. Кюндюзгюде санынг эркин, кечегидежанынг эркин. ингир сагъыш — экили, эрттен сагъыш — белгили.Чомартны къызгъанч сюймез. Ахшылыкъгъа ахшылыкъ — хар кишини ишиди,аманлыкъгъа ахшылыкъ — эр кишини ишиди.
4-чю иш. Айтымлада сёзлениу мадарны затланыу, сыфатланыу,сёзлеулениу деген тюрлюлерине юлгюлени табыгъыз.
Уруннганла бешжыллыкъ планны заманында толтурдула.Айшат къайнар сууну жерге тёкдю. Жетген къыз жерли эшекни танымаз. Мындасууукъду. Эшикде терен къар жауупду. Ибрагим башха дерсни хазырлап келди.
Айтымлада къуралгъан сыфатланы табыгъыз.Морфология мадар бла къуралгъан сыфатланы жазыгъыз, аланы тилни къайсы кесегинденкъуралгъанларын белгилегиз.
Бурунгулу чегемлиле Аштотургъа табынып, андан беккъоркъуп болгъандыла. Халимат кенгбыдыр къошундан ёре гоппаннга жукъа айранкъуюп келтирди.
Къумукълу гепсоркъала барабан уруп тепсей болурэдиле. Акула огъурсуз, жыртыучу жаныуарды. Къургъакъ дорбунну ичинде мен кёпжомакъла эшитгенме тауда (Къ. Къ.). Суубаргъан жерде кём-кёк кырдык ёседи.Зыбыр сакъаллы жырчы босагъа табада сюеледи (Къ. Къ.). Тау башында, Шыкъыда,бир аламат назмучу къарт барды (Ж. З.). Тереклени арасында къарыусуз къоянбалачыкъла жорта айланадыла. Къарт поэт ташчыны къатына барды, тенгича(Къ. Къ.). Кенг къанатынгы тюбюне къыс мени, талгъыркёз къушум (Къ.Къ.). Аман ханс бахчагъа жайылды. Анда, узакъда, уллу тюз ёзенде, сары алтынчажылтырагъан будай тёбе тёшле кёрюнедиле (Ж. З.). Элде хыйнычы къатын болгъанды.Кёкню къыйырсыз теренинден бир бири ызларындан жулдузла чыгъадыла (Ш.).Жылтырауукъ мекер атланы юслеринде сауутлу, омакъ хыныкёз таулуланы кёргенлей,факъыр жаш жашауундан умут юзгенча сескекленеди…(О.А.). Бизни тукъумда аманлыкъчы адамла болмагъандыла (З.). Акъмашоклада, сары къапчыкълада, мор гыбытлада, къуршоулу чыккырлада малчыланы къатыкълары(Ш.). Дыркъыны тюз ортасында бийик сыйдам къурукъ сюелипди, аны башында уа къозбайракъ чайпалады (Ш.). Ай, алтын табакъ кибик, тауланы акъсылдым-сары нюргебёледи (А. Т.). Эринчек атха арба хар заманда да ауур болур. Къоркъакъ итарбазында батыр болур. Акъыллы кенгешир, акъылсыз а ёчешир. Биз миллетмаданиятны сезимли ёсерин излей эсек, бек алгъа тилибизни ариулугъун сакълап,байлыгъын ёсдюре барыргъа тийишлибиз. Ах, не сейирлик хапар айтдынг, къызым!
5-чи иш. Сёз тутушлада къуралгъан сыфатланы табыгъыз.Синтаксис мадар бла къуралгъан сыфатланы жазыгъыз, тюз жазылыуларынангылатыгъыз.
Жап-жашил чапыракъ, илму-излеминститут, узунсакъал къартчыкъ,аламат назмучу, къарыусуз къоян балачыкъ, жаш поэт, талгъыркёз къуш, аман ханс, хыйнычы къатын, уялчакъ къызчыкъ, чексиз-къыйырсыз тенгиз, жылтырауукъадырла, кюмюш табакъ, акъсылдым таула, сары нюр, кечеги кёк, бийик хуна, жангыюй, белгили жазыучу, дум къара уллу кёзле, чомарт адам, къызыл булутла, къоланжаулукъ, ингичге къашла, чиммакъ акъ тишле, къалын эшмеле, намыслы тиширыу,субай санлы ангылы къыз, хыныкёз офицер, къайгъылы иш, огъурсуз ит.
6-чы иш. Айтымлада къуралгъан санауланы табыгъыз. Аланытилни къайсы кесегинден эм къаллай мадар бла къуралгъанларын жазыгъыз.
Жюз бла жыйырмажыллыкъ Р.Рахаевайтып, 1965 жылда жазылгъан текстде Дебетни туугъаныны юсюнден былай айтылады(Ш.). Лейля шахаргъа биринчи автобус бла кетди (Б. Гул.). Айтхылы нарт темирчи,он тогъуз жашны атасы Дебетди (Ш.). Къая жанындан юч атлы чыкъдыла (Г.Э.).Чалманланы ичлери жети жюзюшер къойдан толуп тургъанды (МКъНТ). Сейир чолпунуюсюнден хапар тёрт дуниягъа жайылгъанды (Н.). Фукну кёкде къаласын тогъуз бёрюбла тогъуз сюлесин сакълап болгъанды (Н.). Эртте заманда сатыу-алыу къайнагъанэлледен биринде тёрт саудюгерчи, бир минг алтынны орталарында жыйып, файдасынбёлюп, сатыу-алыу этип жюрюйдюле (КъМФ). Шабаз къой кютгенли – тамам тогъуз жыл(Т.З.). Жетмиш жети миллион бла эки жюз минг адам сыйыннган стадион халкъдантоппа-толу эди (Т.Ж.). Махмудну юйюне мен эки-юч нёгер бла бардым (Т.Ж.). Сизэкигизни ишигиз махтаулу ишди (Э.О.). Орамда, терек салкъынында, эки жашчыкъ ашыкъойнайдыла (Т.З.). Юч ай озду – шошлукъ бузула башлады (Г.Б.). Темирчи Дебетнибла аны къатыны Матчалыуну онтогъуз жашлары болгъанды (Ш.). Оюнну экинчи кесегибютюнда къызыу башланды (Т.Ж.). Ёлмезланы Мукайны жашы Абдул-Халим биринчитаулу болуп, 19-чу майда дунияны бек бийик таууна – Эверестге – чыкъгъанды.Жантемир тойгъа эки уланы бла эмда тамата туудугъу Зухура бла келди.
7-чи иш. Айтымлада къуралгъан сёзлеулени табыгъыз.Морфология мадар бла къуралгъан сёзлеулени жазыгъыз.
Къарачай халкъны арасынданбелгили жазыучула чыкъгъандыла. Урушдеген алайды: бюгюн сау жигит тамбла саула арасындан жокъ болады (Къ. Къ.). Жазбашы жаууну эрттенликде тохтады (Къ.Т.). Эмеген жыйынла, тёбеле кибик, жерлени,тауланы тепдирип, нарт эллеге тохтаусуз чабыууллукъ этип башлагъандыла (Н).Былайдан, Коштан тауну бийигинден, къарагъаннга нартланы жашагъан жерлеритолусунлай кёрюнеди (Т.З.). Колхозчула, жаз башы сабан ишлерин тынгылы этип,хорлауну байрамын къууанчлы белгилейдиле (Г.Б.). Ингирликде иш иги,эрттенликде жукъу иги (Н.с.). Алма терегинден кенг кетмез (Н.с.). Былайдан терккетерге керекди. Ары узагъыракъгъа, ташаракъгъа энерге, жангыз къолу бласауутун жерлеп жетишдиралырча (Ш.). Къанамат, ушкогун да баууруна къысханлай,артха-артха ыхтырыла, къапхакъдан тюше башлады (Ш.). Сора алайлайын Къаспотичинде бир заты юзюлгена болду: Гитчени ушкогу нек эсе да тохтап къалгъанды(Ш.). Алай Къаспот, башха жерге сагъайып ёрге кётюрюлгюнчю, энишгеде, ташартындан чыгъып, биреулен тёрт гуппурланып жортханын кёрдю (Ш.). АхырдаКъанамат тюз къатында къапхакъ башына ёрледи (Ш.). Къаспот, туурагъа чыкъмазгъакюреше, таланы эрининде агъач бла келалгъаны къадар терк, муштухул келеди (Ш.).Бираздан Къаспот, кёзден тохтагъан адамлай, къолун алгъа созду (Ш.).
8-чи иш. Айтымлада къуралгъан сёзлеулени табыгъыз.Синтаксис мадар бла къуралгъан сёзлеулени жазаргъа.
Малкъарлыла кёп ёмюрледен бери да таулада, тауёзенледе жашау эте келгендиле. Алагъа «таулула» деп да аны ючюн айтадыла. Тауланыхалларын, хазналарын, къудуретлерин таулуладан уста киши билмейди. Аны себеплиэрттеден бери Россейни, Европаны алимлери, жолоучулары, къаячылары, Кавказтауланы игирек билир ючюн, таулуланы болушлукъларын излеп болгъандыла. Россейниалимлери Миллер, Ковалевский, Иванюков, Мушкетов, тыш къыраллы къаячылаФрешфильд, Туккер, Грове, Мурр, Дечи Орусбийланы юйлери бла жюрютгенбайламлыкъны неда аланы болушлукълары бла Россейни «Тау жамауаты» Кавказдабардыргъан ишин эсгерип къойсакъ окъуна тамамды. Минги тауну орус тилге кёчюретуруп, жаланда минг деген сёзге келишдирип, Минги (мингчи) тау дегеннге ушатыпкъоядыла, бизни тилибизде уа ол магъана толу ангылашынмайды. Нек дегенде,халкъ, бир затха ат атай туруп, аны бир энчи жерин чертмей къоймайды. Алайдыда, Минги тауну, сёз ючюн, санау бла (мингинчи) байламлы этерге къалсакъ, бизКавказ таулада къайсы таугъа да Мингли тау дерге эркинбиз. Эрттеги тюрк-монголсёз деу, деменгили деген магъанада кёп затланы (адам атланы) алларында жазылып,айтылып тургъанын да эсге алыргъа керекди. Сёз ючюн, Менги-Тимур, Менги-Хандегенча. Алай эсе, Минги тау дегенибиз – деменгили тау деген магъананы тутадыдерге боллукъду. Алай бла уа, Минги тауну бу бизде жюрюген аты аны тийишлиэнчилигин кёргюзтеди («Минги Тау» журн.).
9-чу иш. Айтымлада къуралгъан сёзлеулени табыгъыз. Сёзлеулениу(адвербиализация) мадар бла къуралгъан сёзлеулени жазыгъыз.
Чыккы къызы, дагъыда базманнга къарамай,ачыудан чачыла тургъан Фердауусха эс бурмай, кёзлерин сатыу столда баймез топхакъадады. Артда кюе-бише айланмазючюн, бюгюн жашауунга сакъ болургъа керексе (М.Т.). Сабийле назмуну кёлденбилдиле. Намыс, адет, къылыкъ деген сёзле таулулада эрттеден бери жюрюгенангыламладыла. Айыплы жашагъандан эссе, отда кюйген игиди. Ол хапарны эшитип,Ибрагим сейир-тамаша болду.
10-чу иш. Бу сёзлени хайырланып, къош сёзлеулекъурагъыз. Аланы жазылыуларыны юсюнден айтыгъыз.
Бу кюн, танг бла, бу сагъат, олсагъат, бу жыл, бирси кюн, бир жол, сейир, тамаша, бирси кюн, ол сагъат.
11-чи иш. Айтымлада къуралгъан сёзлеулени табыгъыз.Сёзлеулениу (адвербиализация) мадар бла къуралгъан сёзлеулени жазыгъыз.
Къаспот, жашларын бирем-бирем келтирип, Къанаматныжанына-жанына салды (Ш.). Аулакъ башында уллу къызыл кюн, арбагъа тюшериклей,энишгеден энишге энип келеди (Т.А.). Амманы мутхуз кёзлери уа ышармишкъарайдыла дуниягъа (О.А.). Насыплыны баласы кюнден кюннге баш болур, насыпсызныбаласы уа кюнден кюннге жаш болур (Н.с.).
2. Къарачай-малкъартилде этимлени къуралыулары.
1. Морфология мадар блакъуралгъан этимле.
2. Синтаксис мадар блакъуралгъан этимле.
Ишле:
1-чи иш. Айтымлада къуралгъан этимлени табыгъыз.Морфология мадар бла къуралгъан этимлени жазыгъыз.
Студентле лагерьде орунланнгандыла. Сууну жагъаларында гюлле кёбейгендиле.Хадис, къарт эгечинде иги сыйланып, огъары отоуда кенг диваннга жатады (А.Т.).Бир жол устаз университетни кёп тиражлы газетинде кесини эсгериулеринбасмалагъан эди (Ш.). Этер амалы жокъду, (Батырны) уллу санланы ауурлукъларынкёлтюрюп тургъан къоллары талгъандыла, жангыдан ызына чыгъып, тап жертабаллыгъы да жокъду, таукелленип буруудан къолларын бошлайды, чаууллучунгургъа тюшеди, къолларын хыршы ташха сыдыртып (О.А.).
2-чи иш. Айтымлада къуралгъан этимлени табыгъыз. Синтаксисмадар бла къуралгъан этимлени жазаргъа.
Д. Кедринни бизни жерлешибизге уллу сюймеклиги, хурмтиуа «Къули Къайсыннга» деген назмусунда бюгюн-бюгече да бизни биргебизгежашайды. Гелястан улуну башламчылыгъы бла «Горзеленхоз» трест, кесинде болгъанонгланы хайырлана, сабий садлагъа, окъуу-билим берген, адамланы саулукъларынабакъгъан учреждениялагъа жумушланы хакъсыз тамамлайды. Гелястан улу этген бийиккёрюмдюлери бла чекленип къалгъанладан тюйюлдю.
3-чю иш. Текстде битеу къуралгъан тамырланы табыгъыз, тилникъайсы кесегинден къайсы кесеги къуралгъанын эм сёз къурау мадарын айтыгъыз.Къуралгъан атланы жазыгъыз эм къуралыу жаны бла тинтигиз.
Битеу да Малкъарда,ол угъай эсенг, беш да тау элде ол сейирлик адамны назмуларын кёлденайтмагъаннга неда эшитмегеннге тюбеген къыйынды. Акъылман таулуну, айтхылытемирчини, белгили назмучуну аты да Кязим эди. Мёчюланы Кязим 1959 жылдаШыкъыда туугъанды.
Уллу юйюрню атасыБекки жашларындан бири Кязимни темирчи усталыкъгъа юйретгенине сокъуранмагъанэди. Алай фахмулу жаш окъуугъа-жазыугъа тартыннганын эслегенинде уа, адыргыырысхысын да аямай, Кязимни арап окъуугъа береди. Жашау жылларын аманныкебинден ётдюрген таулу жашын эфенди этерге сюе эди. Болсада былайда къартБекки жангылгъан эди. Кязим эфенди угъай, ёз халкъыны айтхылы ёкюлю, намысыболгъан эди. Сабийликден окъуна кемликни сынап келген жаш, темирчилик ишде,окъууда да жетишимли болады. Кязим осал ишлей билмегенча, осал жаза дабилмейди. Кязим узакъ жолоучулукъда бирси къыраллада башха халкъланыкъадарларын да кёргенди. Тюзлюк бла тенглик бар жерлени излегенди. Тау ауушланыаугъанды, кенг ёзенлени ётгенди. Тюркде, Арапда болгъанды, алай тюзлюк, тенгликтапмай, былай жазгъанды: Хар къайда да жарлы жарлыча жашайд, Къарыулукъарыусузну этин ашайд.
Дагъыда ол халкъынабылай жазады:
Жарлы халкъым, мен кёп китап окъудум,
Андан санга хайыр чыгъар деп турдум,
Кязим окъуйду, жазады, эринмейди,
Алай насып къайдагъысын билмейди.
Бу назму хар адамныжюрегине жол тапханды, алай насыпха уа жолну кёргюзтмейди. Назмучуну къушкъанатсёзю, къара халкъны ичинде таукелликге чакъыргъан сёз болуп, кёлден айтылады,унукъдуруучулагъа садакъ окъча чанчылады.
3. Къарачай-малкъартилде тилни болушлукъчу кесеклерини къуралыулары
1. Къарачай-малкъар тилдесонгураланы къуралыулары.
2. Къарачай-малкъар тилде байламланыкъуралыулары.
3. Къарачай-малкъар тилде кесекчикленикъуралыулары.
Ишле:
1-чи иш. Айтымланы былай юлешигиз: 1) таза сонгуралары болгъанайтымла; 2) къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла; 3) сонгура атлары болгъанайтымла. Алада тюбеген сонгураланы бла сонгура атланы морфология жаны блатинтигиз.
1) Зауурбек, жыйылыудан къайтхандан сора,ыннасына окъуна терс къарады (М.Т.). 2) Элде Токашны юсюнден толу хапарны бюгюн-бюгечеэшите тургъанла да бардыла (М.Т.). 3) Сора къалай сюймейим бу жерни, мындатуугъан адамланы, будай баш къусуучу тюзлени, кишиликге ушаш тауланы (Къ. Къ.).4) Абусалам, тойгъа олсагъатда келген Мусабий эфендини стол башына ётдюремедеп, олтургъан жеринден ёрге турду (М.Т.). 5) Къаяла, кёк кюкюрегенча,дауур-сюйюр эте, ауурлукъларын суугъа салсала да, сакъатлыкъдан ёзге жукътапмайдыла (Къ. Д.). 6) Ибрахим бла Зулкъарней бирге жанлап жатып, кече белинедери хапар айтханлай турдула (Г. Б.). 7) Кенгден бёрю улугъан кибик бир тауушэшитилди (Ш.). 8) Космосха учхан кемеле бла радиобайламлыкъны жюрютюучюдиспетчер арада онжети жылдан бери тынчлыкъ жокъду (М.Т.). 9) Аланы биркъауумлары черек бла ётебиз деп, сууда батып къырылдыла, бир къаууму уа кёпюр блаётюп къутулдула (М.Т.). 10) Бухараны ичинде бир ненча таджикли бла тиширыуладансора адам жокъ эди (М.Т.). 11) Тойгъандан сора, диваннга олтуруп, атасы блабирге телевизоргъа къарай кетип, жашчыкъ къалкъыды (М.Т.). 12) Назмулакъазауатха кирирни аллында эм къазауатдан сора жазылып болгъандыла (Ш.).
2-чи иш. Сонгураланы былай юлешигиз: 1) таза сонгурала; 2)къуралгъан сонгурала; 3) сонгура атла. Аланы хайырланып, сёз бирлешлекъурагъыз.
Башха, дери, чакълы, бла, маталлы, юсюне,кибик, жанындан, башында, тенгли, къадар, артха, сора, аллындан, ичинде,арасындан, алгъа, бери, амалтын, къылыкълы, сайын.
3-чю иш. Айтымлада сонгураланы къайсы болушдагъы сёзле блабайланнганларын белгилегиз.
1) Нечик къыйын эди анга, сюйген адамынданайырылып, бири биринден гитче алты сабий бла къалгъан (М.Т.). 2) Малкъонду улубашчылыкъ этген лабораторияда бюгюнлеге дери будайны бла тарыны 12 жангытюрлюсюн чыгъаргъандыла (М.Т.). 3) Жашчыкъ ёсюп келгенча, бу къууатлы терек да,жыл сайын жашил къапталчыгъын алышындыра, арбазгъа омакълыкъ къоша ёседи(М.Т.). 4) Таулу жашны салта кибик жумдуругъу башына оюлгъанда, фашисткъалауур, «къуркъ» дегенден башха жукъ айталмай, сюелген жеринде чёгелейбашлады (Г.Э.). 5) Къонакъны сыйлагъандан сора, Магометни эгечи айтылгъанкъазауатчыны аскер кителин келтирип, Эрменбийге кёргюзтдю (Г.Э.). 6) Ибрагим,танышларын да болушдуруп, малкъар халкъны сейирлери ючюн къаты сюелгенде, аныызындан къысха тюшедиле (М.Т.). 7) Черек таба бурулду да, аны бла ёрге, мынданалда тынгылагъанында этгенича, сагъышлы къарады (М.Т.). 8) Сюйгеним барды деп,бюгюнден ары сен аны атын да жокълама (Ш.). 9) Таш маталлы къоргъашин гырт,жалгъаууч отну къызыууна хорлатып, эрип, гинасууча, бир жерде тынгы тапмай,тёнгереп башлады (Къ.Д.). 10) Андан сора да мени таба кёпле башларынбургъанларын эследим (М.Т.). 11) Бир жыйырмадан артыкъ адам … автоматчыланыаллында барадыла (А.И.). 12) Анам тюкенчиди, кесим устаз болуп ишлейме, кёресе,мени ёзге кимим барды? (Х.О.)
4-чю иш. Айтымланы былай юлешигиз: 1) атладан къуралгъан сонгураларыболгъан айтымла; 2) сыфатладан, сёзлеуледен, алмашладан къуралгъан сонгураларыболгъан айтымла; 3) этим формаладан къуралгъан сонгуралары болгъан айтымла.
1) Жантуугъан агъач таба къарады (Т.А.). 2)Манга жетер тенгли бир берсенг боллукъду (Т.А.). 3) Жуууннгандан сора, кимбиледи, Мухарбек этге теркирек узалгъанча окъуна кёрюндю (Т.А.). 4) Таулу жаш,бир жанлыракъ тепчип, шинтикни алды да, аны бу бугъа маталлы кишини башынакелишдирди (Г.Э.). 5) Къоркъуу элгендирип, бир кере къаркъ-къуркъ этди да, дылгамкъаяны аркъасы таба кёзлей, дагъыда иги кесек бийикге кётюрюлдю (А.Т.). 6)Эрменбий, … къурулушчула ауузларын ачып тургъанлай, къой тенгли ташны машинаныкюбюрюне тийишдирди (Г.Э.). 7) Ингир ала кёкде жайылгъан къара булутла сууукъжауунну бла бузну бизни юсюбюзге къуйдула (К.Х.). 8) Тюненеден бери къурулушхатехника келип башлагъанды (З.Ж.). 9) Анзор боз ура башлагъан мыйыкъларын сыладыда, зыбыр добар къолу бла чиллеаякъ маталлы таза суусуннга къарады (Л.С.). 10)Кюнню халына къараучула билдргеннге кёре, быйыл жаз башы жауунлу боллукъду(К.ж.). 11) Къошда Ахматдан башха бир инсан жокъ эди (К.Ж.). 12) — Мен быланышкол таба баргъанларын жаратмайма, — деп ёрге турду Мухаммат (М.Т.).
5-чи иш. Айтымланы былай юлешип жазыгъыз: 1) сонгура атныкъуллугъунда келген сёзлери болгъан айтымла; 2) атны неда тилни башха кесегиникъуллугъунда келген сёзлери болгъан айтымла.
1) Суу, жел аны баш къатын къоратадыла (Л.б.). 2)Эрттенликде, анасы Эсеней ийнек сауаргъа чыкъгъанда, Гуа аны къатына жанлады(Т.А.). 3) Москвачы жашны бу саугъасыны юсюнден сизге бир хапар айтайым (Т.А.).4) Къонакъла хапар айта тургъунчу, столну юсю тюрлю-тюрлю ашарыкъладан толду(К.ж.). 5) Аны себепли, элни башында бирде кеси, бирде нёгери бла къалкъа, оланда къой сюрюулени, ажир юлюш жылкъыланы кёрюп, ырахат болуучу эди (А.Т.). 6)Башда акъыл болмаса, аякъгъа къыйын болады (Н.с.). 7) Фатийма, эгечим,къолунгда ууакъ сабийлеринг бардыла, башынгы сакъла (Х.О.). 8) Ишни аллы зыбырболса, арты жумушакъ болур (Н.с.). 9) Агъач ичи бла иги сюренип, дылгам къаяныаллына чыкъды (Т.А.). 10) Аппа, къолуна алып тургъан топурагъын ичине жутупиерге сюйюп, алай этерге уа менден уялып тургъан сунуп къызардым (Т.А.). 11)Ичги ичге кирсе, акъыл тышха чыгъар (Н.с.). 12) Мен тюшюмде окъуна кёргенмеишни арты къалай боллугъун (Э.О.). 13) Къыз, ачы къычырыкъ этип, таш артынакъачды (Ш.М.).
6-чы иш. Бу айтымлада тенг жарашдырыучу байламланы табыгъыз.Ала къаллай къауумлагъа юлешиннгенлерини юслеринден хапар айтыгъыз.
1) Аллах бирди, ма муну бла беш айболады, не письмосу, не хапары чыкъмайды (Х.О.). 2) Сизни элде Хангерий блаХажосча неда, кёлюнге тиймесин, сенича, ишге эринчекле кёпдюле (Г.Б.). 3)Комиссарны доклады бизни уллу къайгъы этдирди эм болмагъанча къоркъуулу халныачыкълады (Х.О.). 4) Кюн бир кёрюнеди, бир булутла артына ташаяды (Х.О.). 5)Ачах бла Бекболат ёгюзлени суугъа сюрюп кетдиле (Г.Б.). 6) Бирде илячинчабарады, бирде жел сюрюшдюрген бодуркъуча, сюрюше, чанчылгъанлай къалады (Г.Б.).7) Жаннган юйню бийик гюрюлдеп жаннган оту тийрени бирде жарыкъ, бирде мутхузэтеди (Э.О.). 8) Къууаннганла кюн тюшген, къууанмагъанла уа туман басхансунадыла (Г.Б.). 9) Алай сёлешген мен этгенме, эфенди уа тынгылап тургъанды(Э.О.). 10) Колхозну пралениясында Мусса, Нанаш, Къара сора Абдул олтурадыла(Э.О.). 11) Босагъа юсюнде тохтап, кесин узакъ да, къыйын да жолгъа хазырлайды(Т.А.). 12) Барып къучагъын кенгнге керип Зулкъарнейни, Баззаны, Аслангерийни,Зокайны дагъыда бир къауум адамны къучакълады (Г.Б.). 13) Шорпа Хожаны башынбек иги кюйдюргенди, алай аны тили ол заманда да ачылмагъанды (Ф.). 14) БюгюнАсланы бригадасы дырыннга барлыкъ эди, алай кюн бузулуп чырмау чыкъды (Г.Б.).15) Терекмиди, огъесе Хабламыды къарангыда сюелген? 16) Къарамлары блаКърымнымы тинте эдиле, огъесе ичлеринден сабийлеринеми къыза эдиле, къалай эседа бир онгсунмагъан затлары бар эди (Т.З.). 17) Элни къыйырында къайда итюрген, къайда бузоу ёкюрген тауушла чыгъадыла (О.Х.). 18) Аны этгенледентёртюсю атлыладыла, алтаулан а жаяудула (Э.О.). 19) Къарашауайны нёгерлери ангабек къууаннгандыла, хан а асыры ачыудан жан—жанынсермегенди (Ф.). 20) Ол бир атласа, Бекболат а эки атлайды (Г.Б.). 21) Ким ишгебарады, ким окъуугъа барады, жолда машинала кёпдюле (Г.Э.).
7-чи иш. Бу айтымладагъы тенг жарашдырыучу байламланы блабойсундуруучу байламланы къуралыуларындан, къуллукъларындан хапарайтыгъыз.
1) Ол тютюнлерин чыгъарды да,папиросну ууаргъа кюрешди (Э.О.). 2) Ариукагъа жолугъурма деп, эсимде жокъ эди(Т.З.). 3) Къызыуда адамла да къойла кибик кёреме деп, келди Куртаны эсине(Х.О.). 4) Немец тилни билмейме, ансы мен былагъа бир иги соруу сорур эдим(Х.О.). 5) Бир кере, алгъан къатыны чексиз огъурсуз болгъанды, аны себепли Хожакъыйналып жашагъанды. 6) Къызыл бурма булутла ахырында къоргъашин бет алдыла,болсада кёзкергеннге алай эте тумаландыла (Х.О.). 7) Арлакъда мудах сюелгенХабланы неда Къырымны къол аязларындан бир зат къапса сюйюучю эди ажир (Т.З.).8) Бекболатны эсинде уа жаланда Сакинат эди, нек десенг, ол экиси ёмюрлеринбирге ётдюрюрге сёз берген эдиле (Г.Б.). 9) Хасан къатындан кетмей сагъышлыболду, не ючюн десенг комиссияны къарар кюнюдю (Г.Э.). 10) Ол, Сапун тау ючюнчабыуулгъа бара туруп, Аллахдан саулукъ тилей эди, нек дегенде юйюрде бексюйгенлери ол эди (Т.А.). 11) Отунла суу эдиле, аны себепли отну тиргизалмадыол (Г.Э.). 12) Хапар айтхан заманда иги хапарны айтыргъа керекди, ансы аманхапардан магъана аз болады (Х.О.). 13) Алай не уллу, не къарыулу эсе да,эмегенни да барды учхара жери (Ф.). 14) Болсада гажай аз кере келмегендиызындан сюрдюрюрча неда къатына асыры къысылып туякъ тийдирирча (Т.З.). 15) Менкъачмай сени амалтын къалгъанма, амма жанымданмы тойгъанма (Х.О.). 16) Мен, элажашмасын, жангылмасын деп, аны ючюн кюрешеме (З.Ж.). 17) Битеу да кёрюннгенарбаз, юй, халжар, гуму да аныдыла деп, жашагъанды бойнакъ (Т.З.). 18) Жашым,нартюхюбюз тауусулгъанды, ол себепден иш хакъынга нартюх берсин (Э.О.). 19)Элни малсыз къаууму аллай бир затны марап турады, себеби къол кётюрюлсе, ишнибитгеннге сана да къой (Э.О.). 20) Мында бек бийикди, аны себепли туристленикёллери аман этеди (Г.Э.). 21) Аны юсюне бир аман тюшле кёргенме да, жашауданумутум жокъду (Хожа).
8—чи иш. Берилген айтымлада байлам сёзлени табыгъыз, ала къошайтымланы кесеклерин къалай байлап келгенлерин кёргюзтюгюз.
1) Адам не къадар иги окъуса, ол къадар билимлиболады (Т.З.). 2) Адам не кёп жашаса да, жашаудан тоймайды (Ф.). 3) Маратлагъабар да, ол не берсе да, аны бери алып кел (Х.О.). 4) Быйыл кюз артында кимгеонсегиз жыл толгъан эсе да, аланы аскерге чакъырадыла (З.). 5) Законнужорукъларын ким бузса да, ол жууапха тартыллыкъды (З.). 6) Сен школну къайдабошагъан эсенг да, справканы андан келтир (Г.Э.). 7) Жайлыкъгъа ненча малчыгъаргъан эсенг да, анча малны къайтарыргъа керексе (Т.З.). 8) Отлау къайдаиги болса, малланы анда кютюгюз. 9) А. Байсултановну атына жораланнган турнирнибоксдан ким къытса да, анга спортну устасы деген ат берилликди (З.). 10) Ненчакюн ишлеген эсе да, анча кюннге ахча аллыкъды (Т.Ж.). 11) Алим къайда эсе да,Илияс да анда болур (Г.И.). 12) Малланы къаллай бир иги бакъсагъыз, аллай бириги хайыр аллыкъсыз (З.). 13) Къушну баласы уясында нени кёрсе да, учханындааны этер (Н.с.). 14) Бычхынг къачан керек болса да, ол кюн къайтарырма (Г.Б.).15) Огъары къош малланы къалайтын сюрген эсе да, сиз да алайтын сюрюгюз (Г.Э.).16) Къалайда тынч болса, Назир алайда ишлейди (Х.О.). 17) Сиз бизге чалгъыданенча кере болушхан эсегиз да, биз да сизге дырында аллай бир болушурбуз(М.Т.). 18) Къобузчуну къайда той болса, ары чакъырадыла (М.Т.). 19) Ала тауданкъалай тюшген эселе да, сиз да алай тюшюгюз (Э.О.). 20) Кимни арбасынаминсенг, аны жырын жырла (Н.с.).
9-чу иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада кесекчиклени табып,къаллайла болгъанларын ангылатыгъыз.
1) Ол ангылагъанны, мен даангылайма. 2) Саулукъ ийнеклеге артыгъыракъда иги къарайдыла (З.). 3) Биз,чегемлиле, анга кимден да бек къууанабыз. 4) – Аны аллында болгъан директор а?(Т.Ж.) 5) Сора ала терсдиле, ы? (Т.Ж.) 6) Бошагъанмыса институтну уа? (Т.Ж.) 7)Къазакъ аягъы бла жер тырнай, сюелген торну – ол суу ичип эртте бошагъанды –ауузлугъун салып, къырдан тышына чыгъарды, сора гитче заманында чыбыкъгъаминиучюсюнлей, анга алай тынч минди (Т.З.). 8) Хо бир да, тюйюлдю! Аны атасыариу, жумушакъ тюклюдю (З.Ж.). 9) Алай бюгюн мен эсли, адежли жашны кёргенде,жюрегиме къаллай бир ырахатлыкъ келгенин айтып окъуна жетишдираллыкъ тюйюлме.
10-чу иш. Айтымланы жазыгъыз. Алада кесекчиклени магъаналарынангылатыгъыз.
1) Да, хоу, жанмайдыла деп сылтау эталлыкъ тюйюлдюле (Къ.Къ.).2) Хоу, аллай иш да болгъанды (Т.Ж.). 3) Хоу, тёрт жыл мындан алгъа къаллай гитчечикболгъанынгы айтсакъ, уллу жашса, алай болгъанлыкъгъа… (Къ.Къ.) 4) Хоу,ма мен да айтама! Былагъа къарап къалгъан эсек, сора болмадыкъ! (Къ.Къ.) 5) Да,хо, анга бара эсегиз, ажашырыкъ тюйюлсюз (Къ. Къ.). 6) Хау, мен атамы бир дакъылыкъсыз сюе эдим (Къ.Къ.). 7) Хо, сора… Уллу жаш болсанг да, менижомакъларымы унутмай турурса, охому? (Къ. Къ.)
11-чи иш. Кесекчиклери болгъанланы бла байламлары болгъанайтымланы бир-бирлеринден айырып жазыгъыз. Байламланы бла кесекчикленибир-бирден башхалыкъларын ангылатыгъыз.
1) [Бекмырза] абирек чыкъгъанда да, ит кадетлеызындан болгъанлай турдула (Г.Б.). 2) Масхут, Идрисни абаданлыгъын да эсгеалмай, оспар сёлеше эди (Ш.). 3) Бюгюн бу берекетли столну артында не жаны блада таматалыкъ манга жетеди (Т.Ж.). 4) Барыгъыздан да мен кёп жашагъанма (Т.Ж.). 5) Оллаха, сени ол сёзлеринг энтта да мени жюрегимден кетмегендиле(Т.Ж.). 6) Къушбий, ич да, олтургъан эт (Т.Ж.). 7) Темир Къанатович, сиз угъайдемей эсегиз, Адил Адилович да, мен да тюшден ингирге бешинчи, алтынчыклассланы окъуучуларын шахаргъа экскурсиягъа элтир акъылыбыз бар эди (Т.Ж.). 8)Сен андан эсе сегизинчи классда окъуу да, низам да иги болмагъаныны сылтауунангылатчы манга (Т.Ж.). 9) Иги эсиме тюшгенди да, аття (Къ.Къ.). 10) Бийикжерни хауасы таза болады. Тёгереги ачыкъды да (Къ.Къ.). 11) Андан сора датуманны да кесини аламатлыгъы барды (Къ.Къ.).
12-чи иш. Чеклендириучю, кючлендириучю кесекчиклери болгъанайтымланы айырып жазыгъыз.
1) Аны, Ако, жаланда ахшы адамла ангылайдыла. 2) Ашыкъгъанэтме жаланда. 3) Аны алайлыгъына, кесим акъыл этгенден тышында да, атаныюсюнден анняны, Тебо бла Горданы, жууукъларыбызны хапарлары мени бютюнда бекийнандыра эдиле. 4) Алай бу жол а нек эсе да аллай жумуш чыкъгъанына артыкъыразы болмады. 5) Аланы кёрген бла окъуна тюз боюнлу келмегенлерин, жаукъонакъла болгъанларын ангылагъанды. 6) Таза да уллу палахдан къутхардынг(Къ.Къ.). 7) Фашист офицер кертида адамлыкъсыз болгъанын бет сыфаты окъуна айтаэди (К.ж.). 8) Бети къызаргъанын, нек эсе да аркъасы да терлегенин сезди да,бютюн бек жунчуду (Т.З.). 9) Маймулат алай айтханда, Кулизар бютюнда адыргыгъакъалды (Къ.Х.). 10) Бир кюн а бютюнда сейирге тюбеди (З.Ж.). 11) Артыгъыракъда жангыз эгечинден туугъан ёксюз сабийни мудах этмейим деп,Гондайны кюрешгенин адам айтып бошамаз (З.Ж.). 12) Жаланда Чегетге жууукъ бекуллу юйню – межгитни ичин ёртен алгъанча, мангылай терезелери къызарадыла(Т.З.). 13) [Хасан:] Ётюрюкден не хайыр, киногъа барсакъ, автобусха минсек да,Хусей мени хуржунума хазна узалтмаучуду (Ш.Х.). 14) Айта тургъанлыгъынга, чыртда ангыламайды (К.Х.).
Литература
1. Ахматланы М.А., МызыланыА.М., Хуболланы С.М. Къарачай-малкъар тилде тилни болушлукъчу кесеклери. -Нальчик. 2009.
2. Гаджиахмедов Н.Э.Словоизменительные категории имени и глагола в кумыкском языке. — Махачкала:Юпитер, 2000.
3. Гаджиев Э.Н. Аспектуальнаякатегоризация действий в кумыкском языке (сравнительно с турецким языком).Махачкала: Даггоспедуниверситет, 2006.
4. Кетенчиев М.Б., КиштиковаЛ.Х. Имя прилагательное в карачаево-балкарском языке. – Нальчик, 2004.
5. Кетенчиланы М.Б.Къарачай-малкъар тилде этимни иесиз формалары. — Нальчик, 2009.
6. Къарачай-малкъар тилниморфологиясы. – Нальчик, 2005.
7. Мусуков Б.А.Морфологическая деривация глаголов в карачаево-балкарском языке. — Нальчик,2009.
8. Султанбаева Х.В. Служебныечасти речи в современном башкирском языке. — Уфа: Гилем, 2002.
9. Хабичев М.А. Именноесловообразование и формообразование в куманских языках. – М., 1989.
СИНТАКСИС
1-читема. Сёз тутушланы къуралыу юлгюлери
Темагъа соруула:
1. Сёз тутушнукъуралыу юлгюсю деп неге айтадыла?
2. Сёз тутушланыкъуралыу юлгюлерин кёргюзтюуде къаллай белгиле хайырланыладыла?
3. Ат сёзтутушланы къуралыу юлгюлери къаллайладыла?
4. Этим сёзтутушланы къуралыу юлгюлери къаллайладыла?
Ишле:
1-чи иш. Бу сёз тутушланы къуралыу юлгюлерин жазыгъыз.
Юлгюле: беш адам – Сан. +С, нёгерлеринги сыйла – Сны4 + Э.
Беш адам, юйге иги, менден уллу, санга ауур, юйге жет, тёгерекникъыдыр, билим ал, терк атла, ючден бири, Харуннга къара, юйден ал, элнитаматасы, рестораннга директор, онунчу дерс, къызыл алма, химиядан къарыусуз,жарагъа уста, бизден мажал, тюненеги гыржын, таудагъы малла, адамла бла игибол, нёгерлеринги сыйла, мында ишле, къарыусуз жаша.
2-чи иш. Бу айтымладан ат сёз тутушланы чыгъарып жаз, аланы къаллайюлгюле бла къуралгъанларын айт.
I
Къара тюлкюню териси бек багъа, сыйлы затха саналгъанды. Олболгъан жерден, юйден берекет кетмейди дей эдиле. Аны ючюн урушха дери къаратюлкю терини бир хурттагы болмагъан таулу юй жокъ эди. Кирпи да огъурлузатчыкъды, анга тиерге жарамайды. Бахчада, терек тюплеринде, юй къатындакирпичикле айлансала, ол насыпха болады. Нек эсе да, аллай сёз да барды: «Кирпитонгузну бурунундан тюшгенди», – деп.Чычханнга да айтыучудула алай. Сюлесин а жаман жаныуарды, огъурсуз. «Сюлесинкесген сюелмез» деп, аны ючюн айтадыла.
(«Къара тюлкю» деген мифден)
II
Кюн Тейриси тейрилени башыды, оноучусуду. Ол сууланы, кёклени,жерлени, къудуретли бегимиди. Кюн Тейриси учсуз, бужакъсыз узакъдады. Олкъайнайды, жайда жерге къаты жылыу береди, къышда бизден жылыуун Ёксюзледуниясына иеди, аланы жылытады.
Кюн Тейриси, ачыуланса, жерни кюйдюреди, тенгизлени къурутады.Эртте заманланы биринде Кюн Тейрини туманла ачыуландыргъандыла. Туманла, жеринюсюне жатып, кюн жарыгъын иймей тохтагъандыла. Кюн Чамланнганды, ачыуланып,жерге айланып, ахсынып, кюкюкрегенди, къусханды. Кюнню ёзегинден ташла, учхунлажерге жаугъандыла. Ма алтын, кюмюш, темир ташла аладан болгъандыла. Ала кюннюкъусханындан болгъандыла.
Кюн Тейрисини баш аты Къайнар-тейри болгъанды. Къайнар-тейри блаЖер Тейриси тауланы, жерлени, сууланы, жулдузланы да жаратхандыла,болдургъандыла дейдиле. Ала жерни жаратханда, жер къалтырауукъ, тенгизлечайкъантылы, толкъунлу болгъандыла.
(«Тейриле бла нартла» деген таурухдан)
3-чю иш. Бу айтымладан этим сёз тутушланы чыгъарып жаз, аланы къаллайюлгюле бла къуралгъанларын айт.
I
Пулгура къаура адам эм мал къыйналып кирген къая ыранлада битеди.Ол къаурадан этилген сыбызгъы аламат ариу согъады. Ол угъай эсе, къаураны башкъусхан кесеги тюшсе, жел, аяз ургъан кезиуде ол кеси аллына кюйле согъуучуду.Муну битген жерине къойла жетселе, ала ол къаураны тамырына дери ашайдыла. Олиш алай нек болгъанына быллай жууап барды.
Бурун къойланы уллу аталары алтын урлагъанды. Урлагъан а олзаманлада арталда жюрюмеген зат болгъанды. Къойну алтын урлагъанын пулгуракъаураны уллу атасы кёргенди. Энди пулгура бедишибизни халкъгъа жаярыкъды дегенкъоркъуудан, къойла пулгураны артын юзерге кюрешедиле. Пулгура да, аны билип,къойла киралмаз бек жерледе ёседи. Ахшы сыбызгъычы, пулгура къаурадан сыбызгъыэтип, къой тартыуну тартса, къойла, макъырып, сыбызгъычыны тёгерегинебасынадыла.
(«Пулгура къаура» деген мифден)
II
Нартла, Къызыл Фукга бойсунуп, анга жасакъ тёлеп тургъандыла.Жашай кетгенлеринде, нарт Ёрюзмек Фук бла ёрелешеди, аны хорлай тебирейди. Иштапсыз болгъанын кёргенде, Къызыл Фук, нартлагъа къаргъыш этип, кёкге учупкетеди.
Фукну кёкде къаласын тогъуз бёрю бла тогъуз сюлесин сакълапболадыла. Ёрюзмек, учуп, Къызыл Фукну кёкде къаласыны арбазына къоннганлай,тогъуз сюлесинни да къамасы бла башларын кетереди. Терк окъуна терилерин алып,белине тагъады. Бёрюлеге уа тиймейди, бёрюле да анга чапмайдыла.
Фук, анга айланып, кёп ачы къаргъышла этеди, сора кеси учуучукъанатларын жайып тебирейди. Ёрюзмек да къылычын чыгъарады да, сермешбашланады. Фукну къылычы кёп да бармай сынады. Ол заманда Фук, къол аязы блатутуп, Ёрюзмекни къылычын сындыргъанды. Алай нарт улу Къызыл Фукну тюпгеургъанды, ёлтюрген а этмегенди. Аны къанатларына илинип, жер юсюне тюшеди.Фукну уа терен уругъа атып, бир къауум заман тутады.
(«Ёрюзмек бла къуртхала» деген таурухдан)
Литература
1. АхматовИ.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик:Эльбрус, 2006.
2. АхматовИ.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
3. АхматовИ.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.
4. Грамматикакарачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.
2-чи тема. Бош айтымланытюрлю-тюрлю шартлагъа кёре къауумлау
Темагъа соруула:
1. Къарачай-малкъартилде айтымланы не шартлагъа кёре къауумлайдыла?
2. Къарачай-малкъартилде айтымланы къауумлары къаллайладыла?
3. Жайылмагъанайтымла деп къаллай айтымлагъа айтадыла?
4. Жайылгъанайтымла деп къаллай айтымлагъа айтадыла?
5. Жайылгъан эмжайылмагъан айтымланы бир бирден къалай айырыргъа боллукъду?
6. Толу эм кемайтымланы бир бирден къалай айырыргъа боллукъду?
7. Айтымла тилдекъуллукъларына кёре къаллайла боладыла? Аланы бир бирден къалай айырыргъаболлукъду?
Ишле:
1-чи иш. Бу айтымладан жайылмагъанайтымланы айырып жазыгъыз. Аланы баш членлерини къуралыуларындан хапарайтыгъыз.
I
1. Биз тасхачылабла бир юйюрбюз (Г. И.). 2. Адамла кёпдюле (Э. О.). 3. Зайнафны юйюню эшигианга ачыкъды (Г. Э.). 4. Бу къоркъуулу жерди (Э. О.). 5. Мазанны Локъманлагъасёзю жокъду (Г. Э.). 6. Сен шыйыхса (Э. О.). 7. Келинчикни халаллыгъы,жууашлыгъы кютю къой кибикди (Г. И.). 8. Ала жыйырма бла беш адам бола эдиле(Э. О.). 9. Жауун жауады (Т. З.). 10. Былайда капитан Сорокадан сора адамжокъду (Г. И.). 11. Малла ёргедедиле (альм. «Шуёхлукъ»). 12. Танг аласы (Э.О.). 13. Кавказны битеу ариу гюллери Домбайдадыла (Г. Э.). 14. Мен Нальчикдеэдим (Г. Э.). 15. Мени хапарым жомакъдан да аламатды (Къ. Къ.). 16. Нёгеримгиртчи жашды (Г. Б.). 17. Мени эскериулерим бу майдан бла байламлыдыла (Г. И.).18. Жашла сегизеулендиле (альм. «Шуёхлукъ»). 19. Бизни жарсыуубуз жерибизниигилигинденди (Къ. Н.). 20. Жолубуз узунду (Э. О.).
II
Холамда Кёк Таш депболгъанды. Аны юсюнде бешик аякъ ыз бар эди. Анга артыкъда Бёзюлары табынаэдиле. Ташны экинчи аты – От Таш. Ол ташха къатынла жумуртхала, хычинле элтиптургъандыла. Къаралан сыйы жюрюген къартладан болгъанды. Нарт элинде Маймур депбиреу жашагъанды. Маймур чабып барады. Сынжыр да сыйлы эди. Алайдан узакъболмай, къая тюбюнден къара суучукъ чыгъып тургъанды. Тылпыу жайылгъанды. Олшаудандан бир уртлагъан жан иеси къыяматха дери ёлмейди. Алауган андады.Олсагъат Акъ Жугъутур мюйюзлерин билеп башлагъанды. Дебет темирчи болгъанды.Минги тауну башы ма андан бери айры болуп къалгъанды деп айта эдиле бурункъартла. Жугъутур ауады. Олтурама. Тюшле терт тюрлю боладыла. Ала кеслери да буТызыл жанында Кердеуюкле деген жерде жашагъандыла. Эмегенлени жашагъан жерлерида алайдан узакъ тюйюлдю.
(Къарачай-малкъармифледен)
2-чи иш. Бу айтымладан жайылгъанайтымланы айырып жазыгъыз. Айтымланы жайылыуларына аланы къайсы членлерисебеплик этгенлеринден эм аланы айтымны толу этиу бла байламлы къуллукъларынданхапар айтыгъыз.
I
1. Халиттынчайды. 2. Саният алайдан юйге къачханд. 3. Раузат кокаланады. 4. Мен Атажуртха къулланама. 5. Сабий жюрюялады. 6. Ол устазладан да сорулгъанды. 7.Бедик кези. 8. Биз Москвадан Краснодаргъа самолёт бла эки сагъатха жетебиз. 9.Окъуйма. 10. Биз сабанладан районнга машина бла чюгюндюр ташый эдик. 11. Олсёчюдю. 12. Табийгъат кюмюш бетге боялды. 13. Сууукъсуратады. 14. Мухадинбригадирликге салыннганды. 15. Кёз байланды. 16. Мен ары барлыкъ тюйюлме. 17.Мазан къойланы экиге бёлдю. 18. Чалгъычы жашла жолну ёрге оздула. 19. Марзиятсютню жерге тёкдю. 20. Бир минг тогъуз жюз къыркъ тёртюнчю жыл.
II
Жаш нартланыСандыракъ усталарына баргъанды. Арыгъанды. Ол сюрюучю жашны кёзюне къарагъанды.Нарт жаш узакъдан бир акъ тюзню кёргенди. Эл уллу къайгъыгъа къалгъанды.Абызырагъанды. Ахырында элни тёгеригине къараучула салгъандыла. Кече бели.Сакълаучула садакъла бла ол тюлкюню ёлтюргендиле. Тюлкю терини жартысындан элниэр кишилерини барысына да бирер бёрклюк чыкъгъанды. Бир кюн а къоншу эллеринденбир къатын эрттенликде бузоу къыстай чыкъгъанды. Тюлкю териси. Ол замандаэмегенле бир бирлерине къарашдыла. Ногъайчыкъ эмеген бла сермешип башлайды.Тангнга жуукъда шайтанла Ёрюзмекни сыфатына киредиле. Нартла Адил суну бойнундатохтагъандыла. Рачыкъау улан болгъанды.
(Нарт таурухладан)
Литература
1. АхматовИ.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик:Эльбрус, 2006.
2. АхматовИ.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
3. АхматовИ.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.
4. Грамматикакарачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.
5. КетенчиевМ.Б. Структурно-семантическая организация простого предложения вкарачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010.
3-чю тема. Бир баш членлиайтымланы къауумлау
Темагъа соруула:
1. Бир баш членлиайтымланы эки баш членли айтымладан башхалыкълары недеди?
2. Бир баш членлиайтымла къаллай къауумлагъа юлешинедиле?
3. Бир баш членлииели айтымла къаллайла боладыла?
4. Бир баш членлииесиз айтымланы энчиликлери недеди?
5. Аталгъанайтымланы форма-магъана жаны бла энчиликлери недеди?
Ишле:
1-чи иш. Бу айтымладан белгили иелиайтымланы айырып жазыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден хапарайтыгъыз.
1. Темир тюеме,назму жазама (М. К.). 2. Иги окъуйса (альм. «Шуёхлукъ»). 3. Жашла тауда малкютедиле (журн. «Минги Тау»). 4. Школгъа жюрюйбюз, билим алабыз (Г. Э.). 5.Кырдыклыны мен танымагъан бир ташы да жокъду (Э. О.). 6. Ол кюнден башлап,Бишкекде устазма (журн. «Минги Тау»). 7. Хар зат алгъаракъдан хазыр болса игиди(Э. О.). 8. Бусагъат терк окъуна атланайым, тебирейим (фольк.). 9. Кырдыклы адамныкёрмезча уллу жер тюйюлдю (Э. О.). 10. Жашауунгда кёп ахшылыкълагъа тюбегин(фольк.). 11. Элде Асланланы юсюнден башха хапар жокъду (Э. О .). 12. Ёмюрюнгдекъыйынлыкъ сынамагъын (фольк.). 13. Нуржанны кёзлери жилямукъдан толу эдиле (Г.И.). 14. Май къазанланы къайнатхын (фольк.). 15. Жаз башы кюнле адамгъахычыуундула (Г. И.). 16. Бусагъатда ол романы бир окъур эди (журн. «МингиТау»). 17. Алим битеу Къарачайда белгили тукъумданды (Г. Э.). 18. Ач эшикни,менме (Ш.М.). 19. Билим алыгъыз, ата-ананы къууандырыгъыз (газ. «Заман»). 20.Немецлиле башха элледен эсе, Нарт Уягъа къатыдыла.
2-чи иш. Бу айтымладан белгисиз иелиайтымланы айырып жазыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден хапарайтыгъыз.
1. СениАхматлагъа чакъырадыла бюгюн (журн. «Минги Тау»). 2. Аны жомакъдан, жырдан дахапары жокъду (Къ. Къ.). 3. Ол тюкенде окъуучулагъа керекли китапла сатадыла(газ. «Заман»). 4. Боташланы Исса кёп назму китапны авторуду (газ. «Коммунизмгежол»). 5. Эртде заманлада Къарачайда Жангыз терекге табынып тургъандыла(фольк.). 6. Жашауну жомакъгъа ушаш кёп жери барды (Къ. Къ.). 7. Сталинниёлгенин ол кюн окъуна радио бла айтдыла (Б. Х.). 8. Барисбий къарныдашларынакелсе, анга керти адамгъача къарайдыла (Х. О.). 9. Мени атамы аты Хажи-Муссады(Къ. Х.). 10. Шёндю ат сенден эсе манга бек керекди (Г. Б.). 11. Кючлюжыжымланы ат къуйрукъдан этедиле (фольк.). 12. Ол таугъа кёбюсюне Алибекни тауудеучендиле (фольк.). 13. Хар адамны насыбы кесини къолундады (Г. Б.). 14. Бизгеда аллай къууанчы кюнлени тежеселе эди (К. А.). 15. Адамгъа азатлыкъдан уллубайлыкъ жокъду (Б. И. ). 16. Адамлагъа, анны-муну соруп, ишлерге да къоймайдыла(газ. «Къарачай»). 17. Аны Зурумгъа хайырындан эсе хатасы кёпдю (Г. М.). 18.Чал сакъаллы къарт кишини манга тийишли кёрдюле (М. К.). 19. Бизни къыралдашёндю тогъуз миллиондан артыкъ бал батман барды (газ. «Коммунизмге жол»). 20.Алгъыннгыла къайсы элденсе деп сорсала, эндигиле къайсы школданса деп сорадыла.
3-чю иш. Бу айтымладан ортакъ иелиайтымланы айырып жазыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден хапарайтыгъыз.
1. Атха миннгенэтедиле, ёгюзню жекген этедиле (Н. с.). 2. Ибрахимни урлукъ къайгъысы жокъду(К. Х.). 3. Халкъ баргъан жерден къалма (Н. с.). 4. Темирбекни фашистлегедертини чеги жокъду (Х. К.). 5. Бюгюннгю ишни тамблагъа къойма (Н. с.). 6.Урушда ёксюз сабий кёп болады (К. Х.). 7. Адамладан жашыргъанлыкъгъа, халкъданжашырмазса (Н. с.). 8. Эльхлепп бла Хурттюню араларында тилманч Ульбрихди (К.Х.). 9. Эртте къатын алсанг – къууанырса, эртте сауут алсанг – уялырса (Н. с.).10. Солтанны кёзлери Мапиямны терезесиндедиле (К. Х.). 11. Ахча алсанг, санапал (Н. с.). 12. Жамилятны дуниясы къабырдан да тарды (О. К.). 13. Отну ёчюлтюрючюн, таза суу излемейдиле (Н. с.). 14. Бизни саугъабызгъа Даммат ыразы болду(Э. О.). 15. Бал тутхан бармагъын жалар (Н. с.). 16. Махайны фыргъауунданбашхалыгъы жокъду (Э. О.). 17. Бёрюге бёрюча, тюлкюге тюлкюча тюбейдиле (Н.с.). 18. Манга Сакинатдан сора киши да керек тюйюлдю (Э. О.). 19. Акъылны бланамысны тенг сакълайдыла (Н. с.). 20. Сарыбийни жууабы Чокка эфендиге бекхычыуунду (Э. О.).
4-чю иш. Бу айтымлада сёдегей ие къалайберилгенини юсюнден хапар хапар айтыгъыз.
1. Мени бийик билималлыгъым келеди (газ. «Заман»). 2. Сени китап окъуругъунг жокъду (альм.«Шуёхлукъ»). 3. Къызны кёлю такълы болду (фольк.). 4. Устазгъа сабийленихалилерин билирге керекди (газ. «Заман»). 5. Алагъа (фашистлеге) кеслерисалгъан отда кюерге тюшеди (газ. «Заман»). 6. Ата-анагъа къарау инсаннга борчду(фольк.). 7. Манга сенден айырылыргъа къыйык кёреме (А. К.). 8. Бу ингирдеманга нек эсе да сууукъду (Э. О.). 9. Мёлеханнга аман кёз джетген эди (А. Х.).10. Маржан къартны ачыуландырды (журн. «Минги тау»). 11. Аны жапысы Сосурукънусескендирди (фольк.). 12. Сапырада чыртда уят жокъду (фольк.). 13. Мында бирсейирлик зат барды (журн. «Нюр»). 14. Устаз окъуучула бла ушакъ эте тура эди(альм. «Шуёхлукъ»). 15. Жаш да, къыз да бир бирни жаратдыла (Х. Н.). 16. Бюгечебизни жаш сизни жаш бла тюйюшгенди.
5-чи иш. Бу айтымладан аталгъан айтымланыайырып жазыгъыз. Аланы форма-магъана жаны бла энчиликлеринден хапар айтыгъыз.
1. Кюз арты.Агъач алтын бет алгъанды. 2. Къошну ичинде дауурлуду. 3. Сарычач къызлачатерекле. Къызарып бишген кёгетле. Къалай ариуду мында. 4. Энди кюз артынажууукъду. 5. Къартла. Той. Къууанч . Берекет. Мында киеу жёнгерленисакълайдыла. 6. Жшлагъа бу дорбунда тарды. 7. Ариу жасалгъан стола. Аланыюслеринде аш, азыкъ, ичги. Мында болмагъан зат жокъду. 8. Дерсге алыкъынэрттеди. 9. Таулу эл. Къарангы кече. Къоркъуулу шошлукъ. 10. Августну алкюнлери. Азнауурдан къууанч хапар алдыкъ. 11. Энди бизге сууукъ тюйюлдю. 12.Ачах сууну хапарына сейир этип тынгылайды. Шошлукъ. Кюн бла адам. Жел… 13.Ушкок тауушла. Самолётланы гюрюлдегенлери. Ала, узакъдан узакъгъа ёте,тёгерекни зынгырдатадыла. 14. Былайдан элни сабанларына дери он къычырымды.
Литература
1.АхматовИ.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик:Эльбрус, 2006.
2. АхматовИ.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
3. АхматовИ.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.
4. Грамматикакарачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.
5. Кетенчиев М.Б.Структурно-семантическая организация простого предложения вкарачаево-балкарском языке. М.: Поматур, 2010.
6. Кетенчиев М.Б.Къарачай-малкъар тилде ат айтымланы форма-магъана жаны бла тинтиу. Нальчик:Каб.-Балк. ун-т,2011.
4-чю тема. Тюз эм сёдегей сёзлюайтымла
Темагъа соруула:
1. Тюз сёз депнеге айтадыла?
2. Сёдегей сёздеп неге айтадыла?
3. Тюз сёзлюайтымлада къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла?
4. Тюз сёзлюайтымланы къуралыу юлгюлери къаллайладыла?
5. Къарачай-малкъартил билимде тюз сёзлю айтымланы тинтиуде къаллай жетишимле болдурулгъандыла?
Ишле:
1-чи иш. Бу айтымланы керекли интонация бла окъугъуз. Тюз сёзюболгъанларын табып жазыгъыз. Алада авторну сёзлерини тюплерин ызлагъыз.
1. «Мен келтиргензатны кёзюнг бла кёраллыкъ тюйюлсе, къолунг бла да туталлыкъ тюйюлсе, Уллухан», – деди да Кючюк, хан сезди анны некелтиргенин (Х. М.).2. «Къайдады кеси уаол киши?» – деп сорду Уллу хан, тышыначыкъгъандан сора (Х. М.).3. Хан чатыр ичинекиргенлей, тёрде кийиз юсюнде олтуруп тургъан киши, секирип туруп, аягъы юсюнболду да, эки бюкленип, ийилди (Х. М.). 4. Ол аны юсюне битди: «Айыпдан кери бол! Кёргюзт энди ол келтиргензатынгы!» (Х. М.). 5. «Охо!» – деди Темир-Зан хан, сейир этип. – «Аны несин айтаса да манга? Ханбийчени чатырына элт» (Х.М.). 6. Сора Бардия: «Былай, таптизилигиз, къалгъанла!» – депбуюрду (Х. М.). 7. Ардашир да алларында болуп, жыйынчырпыла ичине кирди да, кёп да бармай, бир гитче талачыкъгъа чыгъып къалды (Х.М.). 8. «Бош ойнайса, бу оюн иш тюйюлдю!»– деди Бардия уа къызып. – «Ол къууулуп келгенлени орталарына кесингтюшюп къалсанг, кёрюр эдим ойнагъанынгы, кюлгенинги да!» (Х. М.).
2-чи иш. Алгъа тюз сёзлю айтымланы, ызы бласёдегей сёзлю айтымланы жазыгъыз, тыйгъыч белгилерине эс буругъуз.
1. – Юйрене тур, Ленгард. Дуниякезиудю, музыка ёлюмсюздю. Мен къайтыргъа, иги юйренип, жарагъан музыкантболурса деп бек бийнанама, — деди жашчыкъны атасы (Г. Э.). 2. Ол таулуланы Орта Азиягъа кёчюрюлгенлеринАсиятха айтды (М. Т.).3. – Ол тиширыу былай огъурсуз нек болур? – деди Ленгард (Г. Э.). 4) – Ол да бизнича бир насыпсыз адамды, – деди анасы. – Бизден да насыпсызды. Жангызлыкъды алай огъурсуз этген (Г.Э.). 5) Мен Асланнга иги окъургъа керегин, ата-анагъа уллу кёллю болургъажарамазын ангылатдым (М. Т.). 6) –Тохтачы, жаным, начальник! – дей,къууулду къоншу къатын аны ызындан. – Бирайтырыгъым бар эди, бир тилеригим (Г. Э.). 7) – Келигиз, скрипканы да алып, бирибиз къалмай, ол огъурсузмахкемеге барайыкъ, – деди устазладан бири. – Ол аман адамны жууапха тартдырыргъакерекди. Ишинден къыстатыргъа керекди (Г. Э.). 8) Мажир ол кюн окъуна юйбийчесине, кёп бармай, шахаргъа барлыгъын билдирди (М. Т.).
3-чю иш. Бу тюзсёзлю айтымланы сёдегей сёзге айландырып жазыгъыз.
1. «Бизникъыралыбызда жашау аламатды»,– деди аппа жашларына. 2. «Бизни аппагъа жюз бла он жыл болады»,– деди ынна. 3. «Ынна, санга уа ненча жыл болады?» – деп сордула сабийле. 4. Аппа бла ынна алагъа: «Биз къаратанымай къалгъанбыз, сиз иги окъургъа керексиз», – дедиле. 5. «Саулугъунг къалайды?» – деп сордула сабийле аппагъа. 6. «Ийнекни саууп бошадынг эсе,бузоуну оруннга урургъа керексе», – деди атасы жашына. 7. «Кесингден таматаны сыйлай билиргекерексе», – деди оланга. 8. «Айтхан жумушларынгыэтдим, энди уа жыйылыугъа кетеме», – деди жаш атасына.
4-чю иш. Айтымланыкерекли интонация бла окъугъуз, алада тюз сёзню орунларын белгилегиз. Айтымланытыйгъыч белгилерин салып, схемаларын ишлегиз, синтаксис жаны бла тинтигиз.
1. Нартла тереклекибикдиле деди Желбыдыр къонагъы таба къарагъан да этмей тамырлары бла бу жернитеренине кирип къалгъандыла (Т. З.). 2.Кишиу, харип, санга не болгъанды, кёзлеринг ёчюле-жана нек турадыла? Зекериясарыны сыларгъа къолун узатды (Т. З.). 3.Не зат болур ол деп сагъышланды Зекерия (Т. З.). 4. Не бередиле санга суратла? деди тиширыу, билеклеринчалишдирип Жангыз отоугъа къысылып жашайса (Т. З.). 5. Ким унутханды да?! Аскерханны бетине къан чапды Бу эркишиле керексиз гурушхаларын къачан къоярыкъдыла (Т. З.). 6. Къайдан биледи, кимден эшитгенди депсагъышланды Огъесе Шамгъун улу кеси хапар этипми айланады, махтанып? (Т. З.) 7. Алтын чолпуларын сыйырайыкъ дедиТёртлеме, тюклю быдырын сылай (Т. З.). 8.Ай хомух а деди ол шош ауаз бла игиликге табан кётюрдюнг (Т. З.). 9. Суратчыны айтханы уа ол болду Къурубылайдан! (Т. З.) 10. Башхаладан сени ненг игиди? дерик эди (Т. З.). 11. Кертда мен тели окъуна болурмадеди ичинден булутладан къаптал тигерге умут этип жашагъан сылхыр (Т. З.).
5-чи иш. Суратлау литературадан он айтым жазып алыгъыз. Аланы бешиси тюз сёзлю айтымла, къалгъанлары уасёдегей сёзлюле болсунла. Авторну сёзлерини тюплерин ызлагъыз. Айтымланы синтаксис жаны блатинтигиз.
Литература
1. АлиевУ.Б. Избранные труды: В 3 т. Нальчик: Изд-во М. и В. Котляровых (ООО«Полиграфсервис и Т»), 2012. Т.2.
2. АхматовИ.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
3. АхматовИ.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.
4. Грамматикакарачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.
4-чю тема. Кенгерген айтымладатыйгъыч белгиле
Темагъа соруула:
1. Кенгергенайтым деп къаллай айтымгъа айтадыла?
2. Кенгергенайтымланы къаллай къауумлагъа юлеширге боллукъду?
3. Къарачай-малкъартил билимде кенгерген айтымланы тинтиуде къаллай жетишимле болдурулгъандыла?
4. Бир туудукъчленли айтымлада къаллай тыйгъыч белгиле салынадыла? Аланы салыныу жорукъларыкъаллайладыла?
5. Кийирилгенчленли айтымлада тюбеген тыйгъыч белгиле къайсыладыла? Аланы салыныу жорукъларыкъаллайладыла?
6. Айырылгъанчленли кенгерген айтымлада къаллай тыйгъыч белгиле тюбейдиле? Аланы салыныужорукълары къаллайладыла?
Ишле:
1-чииш. Айтымланыжетмеген тыйгъыч белгилерин сала жазыгъыз, синтаксис жаны бла тинтигиз, биртуудукъ членлени бир бирге нелени болушлукълары бла байланнганларын, къайсысёзлеге бойсуннганларын неда кеслерине къайсы сёзлени бойсундургъанларынайтыгъыз.
1. Бир андан бирмындан ит юрген къойла макъыргъан тауушла эшитиледиле. 2. Эрттенден-эрттеннгеэм ингирден-ингирге сабийле ол къартха келедиле хар не тюрлю жумушуна да къарайдыла.3. Огъартын тёбентин да бизникиле сюеле эдиле (Т. З.). 4. Была аладан жигерда тынгылы да этедиле ол ишни. 5. Мен кесими бахчамы да сугъаргъанма болсадасанга уа болушайым (альм. «Шуёхлукъ»). 6. Малла не ары не бери баралмайдыла бирбирни тюртедиле урадыла (Ш. М.). 7. Ол жыр сабыр эди ариу эдижюрегинги кюйдюре эди (К. Х.). 8. Абусалам атасыны бетини мангылайыны терлегенлерин сюртдю (Ш. Х.). 9. Жаннетни жигиттаукел анасы нечик болгъанды? (Т. З.) 10. Къыз эллилерин къоншуларын ёхтемликлерижюрек халаллыкълары ючюн сюеди (Т. З.). 11. Бир кюнчыгъыш жанындан бир кюнбатышжанындан атлыла келе эдиле (Х.). 12. Найыпхан андан къарыусуз нек болдубир амал нек эталмады? (Т. З.) 13. Алагъа не ары кетерге не мында къалыргъажарамай эди. 14. Мурат атасы бла къарындашы бла да халкъ ючюн жау болгъанды (Ш.Х.). 15. Поэт узакъ тау элледе къоншу республикаланы шахарларында санаторийледекъайда болса да кесини назмулары бла адамланы къууандырады. 16. Чалгъычыла МухтарКъамбот Алий эм Ахмат кюн сайын гагъа чыгъадыла.
2-чи иш. Буайтымланы жетмеген тыйгъыч белгилерин сала жазыгъыз. Кийирилген сёзлениморфология эм магъана жаны бла къаллайла болгъанларын айтыгъыз.
1. Ким биледи ала дажангы машина алыргъа кетген болурла. 2) Мени сартын аны аллай ишден ангылауу жокъду.3. Андан бери юйде бугъуп баям хычинледен сюртюп келесе. 4. Хапаргъа кёре университетнистудентлери экзаменлерин берип бошай турадыла. 5. Аслийжан сизге хатагъа халжарныэшигин ачып къойгъанды да, бузоула аналарын эмип кетгендиле. 6) Баям ол къоншуларынаыразы тюйюл эди (Э. О.). 7. Аллах бирди мен сенден аллай зат сакъламагъанма. 8.Оллахий-билляхий мен анга бир заманда да хорлатмам. 9. Тобады жашны арыиймей къоймам. 10. Айхай аны да не айтырыгъын билмейбиз (Э. О.). 11. Ы маржатеркирек бери жетигиз! 12 Тоба-тоба къызчыкъ жыгъылып къалды да! 13 Биз насыпхабиченни бахчагъа жауун жетгинчи жыйгъан эдик. 14. Тейри былайда Махайдан тюзсёлешген адам жокъду. 15. Ол а ийнан болмагъан затды. 16. Ай таланнган алай ачысёлешме. 17. Барыбыз да мени оюмума кёре жумушубузну керекли даражадатамамлаялмагъанбыз баям аны бирсиле да биле болурла. 18. Ант этеме аланлаМухаммат андан бек кишини сюймейди. 19. Ким биледи жанымы къыйыры манга олабери айтмагъанды. 20. Аллах хакъына, мени жюрегими къыйнай тураса.
3-чю иш. Буайтымланы тюз окъугъуз да, жазыгъыз, керекли тыйгъыч белгилени салыгъыз эм айланыуланынеледен къуралгъанларын айтыгъыз.
1.Ким биледи Асхат биченибиз маллагъа жетерик болур. 2. Эл аллы таулагъа айтийгенди балам… Жукъла энди балам! (М. К.) 3. Аллах Мени таш окъуна эт алайтуугъан от жагъама къайтармагъанлай къойма (М. К.). 4. Жат акъ къозучугъумжарсыма тынч жукъла (М. К.). 5. Локъман хажи сен эслисе сабырса мен ёлсем датаулагъа сау барырса (М. К.). 6. Жиляма кёз гинжим Жукъла ариу балам (М. К.).7. Жамауат терсни тюзню арасын кесигиз айырыгъыз (Э. О.). 8. Ай жаш ийнекнибери къууала бузоуу жетип къалады (альм. «Шуёхлукъ»).
4-чю иш.Айланыулары бу сёзледен къуралгъан айтымла жарашдырып, тыйгъыч белгилерин салыпжазыгъыз.
Жанымы къыйыры, багъалыатам, бийикде учхан тау къушла, насыпсызла, Аллах ургъанла, бийикде баргъан бозбулутла. жангы таныгъан къарындашым.
5-чи иш. Бу айтымланыкерекли интонация бла окъуп, керекли тыйгъыч белгилени сала жазыгъыз,ачыкълаучуланы тюплерин ызлагъыз, аланы нек айырылгъанларын эм некайырылмагъанларын айтыгъыз.
1. Минги таугъа биринчичыкъгъанла таулула болгъанларын Тегенекли Элбрус Огъары Басхан элледежашагъанла бек иги биледиле. 2. Аламат уучула Тилланы Юсюп бла Хаджиланы СейитМинги тауну башына кёп кере чыкъгъандыла ала ары кёплеге жол кёргюзтгендиле. 3.Мустафир мени бек сюйген тенглеримден бири аламат инженерди. 4. Мени сюйгенкъоншум ол жигер ишлеую бла кесини атын къуруда махтау бла айтдыра келгенди. 5.Сен Азизни кичи къарындашы анга тюбегенли ай да болмайды. 6. Ала Минги таунутийресинде ёмюрден бери жашагъанла тауланы «жагъынларын» иги биледиле. 7. Салихсени жерлинг уудан бир заманда да къурулай къайтмагъанды. 8. Чалгъычыла Мухадинбла Мажир нёгерлерин да болушдуруп малларына къышха жетер чакълы биченхазырлагъандыла.
6-чы иш. Айтымладасонгуралы айланч болумланы тюплерин ызлагъыз. Аланы нек айырылгъанларын, некайырылмагъанларын ангылатыгъыз.
1. Ала таугъа чыкъгъансайын аналары ызларына къайгъы этип къарайдыла. 2. Ийнек сюрюуден келгинчи дерибузоучукъ ёкюргенлей турады. 3. Сен аскерден келгенден бери атанг элгечыкъмагъанды. 4. Таумырза ауур жаралы болса да Нанашны кёргенден сора ауруууюсюнден кетгенча жарыкъланнган эди (Э. О.). 5. Жагъа элден чыгъып урушхакиргенимден беричин сюйген тенглерим мени излегенча мен да аланы излей эдим (Э.О.). 6. Кёпюрге жууукъдан-жууукъ къысыла баргъаныбыз сайын сакълыкъныбекден-бек кючлей келебиз (Э. О.). 7. Мен школдан келгенде сиз юйде эдигиз. 8.Ол жазып бошагъандан сора уа нёгерлери да кеси да бирси палатагъа кетдиле (Э.О.). 9. Больницагъа полковник кетгенден сора эки шапа къатын басхычны алыпкирдиле (Э. О.).
7-чииш. Бу айтымладан къайсылары тенг жарашхан къош айтымла, бойсуннган къошайтымла, эки баш членли айтымла, белгили иели айтымла, белгисиз иели айтымла,ортакъ иели айтымла болгъанларын айтыгъыз, аланы керекли тыйгъыч белгилеринсалыгъыз.
1. Бириги адам сау этер минг адамны жарасын бир аман а буздурур минг адамны къаласын.2. Батыр тууса элге насып, жауун жауса жерге насып. 3. Ашатыргъа иш ахшы, ишлетиргеаш ахшы. 4. Тауну махта да тюзню ал. 5. Туумаз деп къоркъма аман тууар депкъоркъ. 6. Школгъа былайтын барылады. 7. Иги окъургъа кюрешеме. 8. Эшикдеиссиди. 9. Ол ишни да законнга кёре бардырыргъа керекди. 10. Аны да билеме.къайгъы этмегиз. 11. Бизде тонгуз этни ашамайдыла. 12. Тауда аллай иш блакюрешмейдиле. 13. Сиз кимни сюе эсегиз да биз алагъа тюбегенбиз. 14. Къалайтынсюйсегиз да элтирбиз. 15. Такъыр арбаз энди кенг болгъанча кёрюнеди. 16.Къойчула быргъыъга сюйюп къарай эдиле.
Литература
1. АлиевУ.Б. Избранные труды: В 3 т. Нальчик: Изд-во М. и В. Котляровых (ООО«Полиграфсервис и Т»), 2012. Т.2.
2. АхматовИ.Х. Вопросы теории словосочетания и предложения в тюркских языках. Нальчик:Эльбрус, 2006.
3. АхматовИ.Х. Къарачай-малкъар тилни синтаксиси. Окъуу пособие. Нальчик, 2011.
4. АхматовИ.Х. Карачаево-балкарский язык. Конспект лекций. Нальчик: КБГУ, 2011.
5. Грамматикакарачаево-балкарского языка. Нальчик: Эльбрус, 1976.
Синтаксисденсынау ишлени, илму билдириулени темалары
1. Сёз тутушдабла айтымда сёзлени байланыулары.
2. Къарачай-малкъартилде къысылыу.
3. Къарачай-малкъартилде келишиу.
4. Къарачай-малкъартилде тагъылыу.
5. Сёз тутушланымагъана жаны бла къауумлары.
6. Айтым. Аны баш шартлары: хапарчылыкъ,къарамчылыкъ, ахыр интонация.
7. Айтымны къарамчылыгъы. Къарачай-малкъартилде аны берилиую.
8. Айтым, аны грамматика жаны блачленлеу.
9. Хапарчы эм аны къуралыууна кёретюрлюлери.
10. Башчы, аны башшартлары, къуралыу жаны бла тюрлюлери.
11. Толтуруучу,аны къуралыу жаны бла къауумлары: бош толтуруучула, къош толтуруучула, айланчтолтуруучула.
12. Болум, аны башшартлары эм магъана жаны бла къауумлары.
13. Къарачай-малкъартилде кем айтымланы къауумлары.
14. Бош айтымланытилде къуллукъларына кёре къауумлары.
15. Иели айтымланытюрлюлери: белгили иели бир баш членли айтымла, белгисиз иели бир баш членлиайтымла.
16. Иесиз айтымлаэм аланы къауумлары.
17. Аталгъанайтымла.
18. Кенгерген айтым. Аны тюрлюлери.
19. Бир туудукъчленли айтымла, алада тыйгъыч белгиле.
20. Кийирилгенсёзлю айтымла, алада тыйгъыч белгиле.
21. Айырылгъанчленли кенгерген айтымла.
22. Тенг жарашханкъош айтымны кесеклерин байлагъан мадарла.
23. Бойсуннганкъош айтым, аны кесеклерини байланыуларына кёре къауумлары.
24. Бойсуннганкъош айтымланы къауумлары.
