Г.Алексеевын«Тулык чон» повестьыштыже
морально-нравственныйпроблеме-влак
11класс
Урокынтипше:Урок-шонкалымаш
Цель: 1)повестьыште морально-нравственный проблеме-влак дене палдараш, литературпроизведенийын илыш дене кылжым ончыкташ;
2) тунемше-влакынилыш нерген шинчымашыштым, шинчаончалтышыштым келгемдаш;
3) тачысеилыш нерген шонкалаш туныкташ, кутырымо йылмым вияҥдаш. (Слайд 1-2.)
Урокынэртымыже
Эпиграф:Йӧратымаш икте, да кок чонеш шочеш, сандене тудым арален мошташ кӱлеш. (М.Рыбаков)
Почеламутйоҥга:
Чонланна нелыраклийме годым
Вашкенатиде верыш эре.
Кышанакурымлан возын кодын,
Адакатлийына йыгыре.
Кид кученкуржына модын-воштыл,
Кенетаойыра корнывож.
Ала-куштогын вес корнывожшо,
Кычалашлогалеш ӱмыр вошт.
Иккорнывож гыч
Тӱрлӧвелыш кайышна,
Вескорнывожышто шоналын вашлияш.
Меикте-весым
Шӱм-чонешнаҥгайышна.
Иккорнына алят кок веке виш…
–Салам лийже. Лач тидын нерген шоналташ, койышдам аклаш йодам тачысе урокышто.
Темым,цельым увертарымаш.
Эртышеуроклаштеме Г. Алексеевын творчествыжым шымлышна, «Тулык чон» повестьшым лудна,лончылышна. А таче ме произведенийын морально-нравственный проблемыже-влакешчарналтена.
Слайд3. Теорий.
Мотугай мораль?
–Еҥ-влакын икте-весе коклаште да обществыште шкем кучымо нормо ден принцип-влак(Рушла-марла мутер)
Нравственность?
–Обществыште айдемылан шкенжым кузе кучаш кӱлмӧ правил-влак, айдемынкойыш-шоктышыжо, могай улмыжо.
Слайд4. Миклай ден Таян йӧратымашышт.
–Айста повестьын сюжетшым ончалына. Тачысе илыш дене кузе келшен толеш?
1.Миклайден Таян йӧратымашышт.
2.Повесть гыч примерым кондыза (стр.97).
Миклай– ялысе уҥышо рвезе, аптыраныше, еҥын мутым колыштшан, еҥ ой дене вашке келша.
Тая– оласе мотор ӱдыр, ӧрын-вожыл огеш шого. Келшыше рвезым вигак руалтен куча,тыгай рвезе дене тудлан илаш, «вуйлаташ» куштылго. Айдеме сайлан пеш вашкетунемеш. Миклаят, шижде-кодде, оласе лийын шинчын. Ынде тудын чыла уло, еҥ-влактудлан кӧраненыт: куштылго паша, пачер, окса, мотор пелаш. Тыгай лушкыдокойышыжлан кӧра Миклай пеш вашке ватыжын, оньыкуважын «кулышкышт» савырна. Еҥой дене илаш тӱҥалеш. Миклайлан мом ышташ манын шонышашат уке. Илыш«сценарийым» ватыже возен ямдылен. Тыге Миклайлан куштылго лийын: шонышаш,тургыжланышаш уке. Теве отпускланат план ямде: аваж дек ок колто, Сочи кӱлеш.Чыла сай, но…
3.Миклайешыштыже пиалан мо? Кузе шонеда?
Ешыштеумылымаш лийын огыл. Ончыч чыла сайла чучын, но пагыт эртыме семын Тая денМиклай коклаште вурседылмаш чӱчкыдынрак лиедаш тӱҥалын. Адакшым Миклайлан йочакӱлын.
Слайд5. Айдемын парымже.
1.Миклайӱдырамашын да пӧръенын парымже нерген кузе шона? Тушечын иктаж-можым шуктен мо?
Кажнепӧръеҥ илыме курымыштыжо кум пашам шуктышаш, маныт: пушеҥгым шындышаш, йочамончен куштышаш да пӧртым ыштышаш.
Ӱдырамашынтӱҥ сомылжо – йочам ончен кушташ, мландывалне айдеме тукымым ешараш.
2.Таятидын шотышто кузе шона?
Ончычшканна шер теммешке илен кодман, илыш деч мо кӱлешым налын кодман.
3.Тунемше-влак,а те кузе шонеда?
4.Калыкмутым кузе умыледа: кава ден мланде йӱдшӧ кечыже ваш ончат, гынат, пырлялийын огыт керт? Миклай ден Таялан келшен толеш мо?
Слайд 6.Иктешлымаш.
Иктешлымаш.
Слайд 7.Омо
Омо –айдеме психикын эртыше сӱретым уэш шымлымыже.
Онейрология– омым шымлыше наука.
1. Мо тугайомо? Повестьыште тудо молан кӱлеш?
Ончыкылыклийшаш могай-гынат информаций нерген омо символ семын айдемылан конча. Лудшоеҥым ончылгоч событийла дене палдарен шога.
2. Милянерген шучко омо молан Миклайлан конча? Кузе шонеда?
Омо,сигнал семын, лишыл еҥжылан конча. Миклай – эн лишыл, эн йӧратыме еҥже.
3. ОмоМиклайым мо нерген шижтара?
Милян«черле» улмыж нерген, ойго лийын кертме нерген.
Слайд8. Обстоятельство (илышсавыртыш) – геройлан пиалан лияш мешайыше тӱрлӧ илышйыжын-влак.
Могайобстоятельство-влак Миля ден Миклайым пиалдымым ыштат? Кузе шонеда?
–Миклай тунемаш пура.
–Таям вашлиеш, марлан налеш.
–Милян тунемаш пурен кертдымыже.
–Милян аваже ӱдыржым огеш умыло, пӧрт гыч поктен луктеш.
–Милян мӱндыр кокаж дене илен коштмыжо, т.м.
Слайд9. Йӧратымаш – нравственностьын ик ужашыже.
Айдемынилышыштыже йӧратымаш пеш кугу верым налеш, но тидын годым ак айдемын уш-акылжеикымше верыште лийшаш.
Слайд 10.Шонен моштыдымаш куш шукта?
Миклай,Милялан пуымо товатлымыжым шуктыде, шкенжым «морально» пытара: ӱмыржо мучкопиалдыме кодеш.
Миля ӱмырмучко Миклайым гына йӧратымыж дене илыш пиалым чоҥен огеш керт. Чон ойгыжым«кочывӱд» дене паремда, шкенжым «физически» пытара, алкоголизм корнышпеҥгыдынак шогалын.
Тыгай тачевашлялтеш мо?
Слайд 11.Йӧратымашын «кочо саскаже» кӧ?
Изи Колюшкок кугу еҥын йоҥылышлан кӧра йӧсӧ илышым ила. Аваже подылаш тӱҥалын, ачаже весеш дене ила. Кажне шке ойгыжым шке семынже паремда, лач Колюш гына нигӧлан огешкӱл.
1.Примерыммуаш (с.77).
-шуко жапым уремыште эртара
-кочкаш уке
-аважепелйӱдым уремыш луктын колта
2. Колюшынаважым йӧратымыже кушеч коеш?
-Паремдашчывытаным куча
-«Авай,тетла ит йӱ, йӧра»
— Еҥ декеилаш каяш огеш келше, «аваж деке пызна»
Ужашыммодын ончыктымаш
Слайд 12.Кузе шонеда, повесть мучаште Миля молан Миклай деч шылын кая?
Слайд 13.Пӱртӱс да айдеме.
Пӱртӱс –герой-влаклан психологический характеристикым пуышо йӧн.
Пӱртӱсатлудшо дене пырля кок йӧратыше еҥ верч тургыжлана. Пӱртӱс сӱрет кузераккучылталтеш?
– Эрденетӱтыра ончыкталтеш. Миклайын ончыкылыкшо раш пале огыл, эрласе кечыжым огеш уж,кузе илаш огеш пале. Палыдымашын символжо. Но эркын-эркын эр кече ӱмбачшепушкыдо леведышым эплын кудашеш: Миклайын ончыкылыкшо рашемеш. Тудо Миляжымвашлиеш, эргыже улмо нерген пален налеш.
– Кӱдырчанйӱр, волгенче (вашлийме жап) – пӱртӱс шыдешкен, чот сырен.
Слайд 14.Миля ден Миклайлан кӧ тыгай «илыш пиалым» пӱрен? Титаканже кӧ? Йӧратымаш? Рвезегодсо шала койыш але тый, Миклай, шкеже?
– Кугуйӧратымашын титакше.
«Йӧратымаш»ужашым лудмаш.
«Тулыкчон» ужашым лудмаш.
Слайд 15.«Тулык чон кушеч шочеш»?
– «О кугуЮмо, утаре мемнам йӧратымаш деч!»
Эпиграфымлудмаш, рашемдымаш.
Кокйӧратыше шӱмым кугу йӧратымаш куча. Иктыжат тудын деч мучыштен каен огеш керт.Йӧратымаш кок чонышто шочеш, а шкеже икте, сандене тудым коктынат аралыман.
Слайд 16.Иктешлымаш. «Ик гана кӱрылтшӧ шӱртым ушен от керт, а кылдет гын, пышкемкодеш». Кузе умыледа?
Вашмут.Тидлан вашмутым руш поэтесса пеш сайын пуэн.
Слайд 17.Юлия Друнина «Первая любовь».
Почеламутымлудмаш.
Мурымколыштмаш. Н.Пушкина, В.Матвеев «Икымше йӧратымаш».
Слайд 18.Релаксация. Урок гыч мом уым пален налда?
–Айдемылан эн кугу шижмаш пуалтын – йӧратымаш. Тудо куаным, ойгым конда, мемнанилышым шулдыраҥда. Но кеч-кунамат уш-акыл эн ончылно шогышаш, шонен моштыман.Кажнына шкенан парымнам шуктышаш улына: икшыве ава-ачам мондышаш огыл, йочамшке ача-аваже куштышаш, йолӱмбак шогалтышаш. Арака йӱмаш – тачысе кечыште ик энтӱҥ проблеме. Милян образше гоч ме ужына, кузе тыгай ешыште икшывылан йӧсӧ.
Тидын денеурокна мучашке шуо.
Отметкымшындымаш.
Мӧҥгӧпаша: повестьын мучашыжым шуяш.
