В. У. Коцік,
намеснік дырэктара павыхаваўчай рабоце
ДУА «Забалацкая сярэдняя школаімя Я. Н. Карпянкова» Воранаўскага раёна
Правапіс суфіксаўдзеепрыметнікаў залежнага стану прошлага часу -н-, -ан-, -ен-, -т-
(VІІ клас)
Мэта: садзейнічаць фарміраванню ўмення тлумачыць утварэннедзеепрыметнікаў прошлага часу, правільна ўтвараць і ўжываць іх у сваіммаўленні, выпрацоўваць навык правільнага напісання суфіксаў —н-, —ен-,-ан, —т-.
Задачы: выпрацоўваць уменне вызначаць утваральную аснову і ўтваральныясродкі дзеепрыметнікаў залежнага стану прошлага часу; фарміраваць навыкібеспамылковага ўтварэння і напісання дзеепрыметнікаў; вучыць будавацьінтэлект-карты на аснове навуковых тэкстаў; правільна ўжываць дзеепрыметнікі ваўласным маўленні пры стварэнні вусных і пісьмовых тэкстаў; развіваць цікавасцьвучняў да таямніц беларускай народнай культуры, выхоўваць у іх пачуццёнацыянальнай годнасці; садзейнічаць фарміраванню лінгвакультуралагічнайкампетэнцыі.
Абсталяванне: руска-беларускі слоўнік, індывідуальныя карткі з тэкстам «Уваходзіны»,карткі з заданнямі, камп’ютар, запіс песні «Сёння ў нашай хаце свята», белыяаркушы паперы, каляровыя алоўкі і фламастары, рэфлексійныя інтэлект-карты.
Эпіграф:
Ужо хата новая гатова,
І трэскі ўжо прыбраныя, і дровы;
Над белым дахам, як карона,
Красуе комінак чырвоны;
Прыветна вокны пазіраюць,
Бы вас у госці запрашаюць…
Якуб Колас.
Ход урока
І. Арганізацыйны этап.
Гучыць песня «Сёння ў нашай хаце свята» (муз. М. Мяцеліцы, сл. С.Нефідовіча).
Настаўнік. Добры дзень, дзеці! Сёння і сапраўды ў нас свята, мы запрасілігасцей. А скажыце, калі ласка, якія ветлівыя словы, прывітанні вы ведаеце, кабсустрэць гасцей ці прывітацца? (Добры дзень добрым людзям! Добрага дня!Добры вечар! Хлеб ды соль вам, добрыя людзі! Добрага вам здароўя! Зхлебам-соллю сустракаем і дабра мы вам жадаем! І інш.)
Дарагія дзеці,усміхніцеся і пажадайце поспехаў адзін другому, а я жадаю вам дабра, поспехаў іплённай працы!
Запіс даты ітэмы ў сшыткі.
ІІ. Мэтавызначэннеі матывацыйны этап.
1. Від працы??
Настаўнік. Давайце паспрабуемвызначыць мэты ўрока з дапамогай інтэлект-карты.
|
навучыцца пазнаёміцца
зразумець адчуць
 |
2. ??
Настаўнік.Скажыце, калі ласка, якія знамянальныя даты мы адзначалі летам і восенню 2022года? (140-гадовы юбілей Якуба Коласа і Янкі Купалы.)
— Трэцягалістапада 1882 г. Што гэта за дата?
— Якія творыЯкуба Коласа вам вядомы?
3. Праца з эпіграфам.
Настаўнік чытаерадкі Якуба Коласа.
Пытанні:
— Якімнастроем прасякнуты радкі з паэмы Якуба Коласа? (Радасным, вясёлым,аптымістычным.)
— Чаму такінастрой перадае аўтар? (Збудавана новая хата, сям’я будзе перасяляцца.)
— Цідаводзілася вам пераязджаць у новую хату, кватэру?
Настаўнік. Гэта цэлы абрад, з якім звязана шмат павер’яў, забарон. Іхпрытрымліваліся нашы бабулі і дзядулі. Сёння мы перагорнем з вамі адну старонкуэнцыклапедыі жыцця нашых продкаў, паспрабуем услухацца ў іх мудрае слова,удумацца ў змест абраду «Уваходзіны».
4. Лексічная праца.
Настаўнік. Выпачулі новае слова — уваходзіны. Падбярыце да яго сінонімы і рускія адпаведнікі.
Уваходзіны —наваселле, уходзіны, улазіны; новоселье.
У абрадзе «Уваходзіны»абавязкова будзе ўдзельнічаць дзеепрыметнік. Давайце паспрабуем знайсці яго ўпаэтычных радках Якуба Коласа і запішам у свае сшыткі. (Прыбраныя.)
— Дакажыце,што гэта дзеепрыметнік, ахарактарызуйце яго. (Прыбраныя — форма дзеяслова,абазначае прымету прадмета «трэскі» паводле дзеяння; трэскі, якія прыбралі;адказвае на пытанне якія? Як дзеяслоў, закончанага трывання, у прошлым часе. Якпрыметнік, у форме множнага ліку, Н. склону.)
— Прыдапамозе чаго ўтвараюцца дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу? (Прыдапамозе суфіксаў -н-, -ан-, -ен-, -т-.)
— Прыдапамозе якога суфікса ўтварыўся дзеепрыметнік «прыбраныя»: —н— ці —ан-?
Думаю, што нагэта пытанне мы атрымаем адказ на працягу ўрока.
ІІІ.Інфармацыйна-пошукавы этап.
1. Паўтарэнне вывучанага.
1) «Мазгавыштурм».
-Дзеепрыметнік — гэта часціна мовы? (Неспрагальная форма дзеяслова.)
— Прыметыякіх часцін мовы ён мае? (Прыметніка, дзеяслова.)
— Якпрыметнік, па чым змяняецца? (Дзеепрыметнік змяняецца па родах, ліках, склонах.)
— Якдзеяслоў, дзеепрыметнік мае… (Трыванне, час.)
— Якія формычасу мае дзеепрыметнік? (Формы цяперашняга і прошлага часу.)
— Якоетрыванне? (Закончанае і незакончанае трыванне.)
-А што яшчэмае дзеепрыметнік? (Стан.)
— Які бываестан? (Залежны і незалежны.)
-Штоабазначае залежны стан? (Прымету, якую ўтварыў сам прадмет, асоба.)
— Штоабазначае незалежны стан? (Прымету, якую ўтварыў іншы прадмет або асоба.)
2) Праверкадамашняга задання.
— Практ. 73??.
— Вусныялінгвістычныя выказванні з дапамогай інтэлект-карт, пабудаваных дома:“Утварэнне дзеепрыметнікаў незалежнага стану” і “Утварэнне дзеепрыметнікаўзалежнага стану” (Дадатак 1, дадатак 2).
2. Арганізацыя пазнавальнай дзейнасці вучняў.
1) Франтальнаеапытванне:
— Давайцеўспомнім, што не ўваходзіць у аснову інфінітыва. (-ць,- ці,- чы.)
— Запішыце івусна прааналізуйце прапанаваныя прыклады ўтварэння дзеепрыметнікаў. Зрабіцевывад: ад якіх асноў утварыліся дзеепрыметнікі і якія яны маюць суфіксы.
Іварыянт: адсеяць — адсеяны; сабраць —сабраны;
ІІварыянт: прынесці — прынесены; пасадзіць— пасаджаны.
— Пасля якіхлітар утваральнай асновы пішацца ў дзеепрыметніках суфікс —н-? (Паслялітар а, я.)
— А суфіксы —ен-,-ан-? (Пасля зычных.)
— А штоадбываецца з галоснымі літарамі е, і, ы, якія былі ў аснове дзеяслова? (Янывыпадаюць.)
— Ці бывае —нн-у суфіксах дзеепрыметнікаў? (Не.)
2) Праца злінгвістычным тэкстам.
Пазнаёмцеся зтэарэтычным матэрыялам вучэбнага дапаможніка на с. 84—85 і адкажыце на пытанне:аб чым мы яшчэ не сказалі? (Пра ўжыванне і правапіс суфікса -т-.)
3) Праца зінтэлект-картай (на дошцы намалявана інтэлект-карта, якую неабходназакончыць).
Карыстаючысяпамяткай практ. 75, ??? дапоўніце інтэлект-карту неабходным матэрыялам.Можа, даць саму памятку???
— Вызначце цяперсуфікс у дзеепрыметніку «прыбраныя». (Суфікс -н-.)
— Ад асновыякога дзеяслова ён утвораны? (Прыбра-ць.)
Фізкультхвілінкадля вачэй (пад ціхую музыку).
ІV. Трэніровачна-карэкцыйныэтап.
1. Праца з вучэбным дапаможнікам.
Індывідуальнаяпраца каля дошкі: вучань выконвае практ. 78??.
Усе астатнія выконваюцьпракт. 77??.
2. Праца з тэкстам «Уваходзіны» (у кожнага на стале).
1) Дзелаваягульня “Карэктар” (вучням неабходна знайсці ў тэксце сем арфаграфічныхпамылак);
2) знайдзіцеў тэксце дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу, выпішыце іх, абазначцесуфіксы;
3) праца саслоўнікам (тлумачэнне незразумелых слоў і падбор да іх адпаведнікаў з рускаймовы).
Уваходзіны
Домзбудаваны, наступіў час перасялення. Звычайна першым у хату ішоў гаспадар згаршчком, напоўненным жарам з вуголем. За ім хатнія неслі нажытую маёмасьць.Гаспадар абносіў гаршчок уздоўш сцен, спыняючыся на імгненне у кожным куце.Потым ставіў гэты гаршчок на прыпечак і адразу запальваў у печы падрыхтаванныядровы. А напярэдадні ў новы дом запускалі пеўня ці курыцу. Калі спужаны певеньспеваў, то гэта лічылася добрым знакам, калі ж не — дрэнным.
Выпраўленнепамылак: напоўненым, з вуголлем, маёмасць, уздоўж, на імгненне ў,падрыхтаваныя, спяваў.
Праца саслоўнікам: кут — угол, маёмасць — имущество, состояние.
Праверкадзеепрыметнікаў: збудаваны, напоўненым, нажытую, падрыхтаваныя, спужаны.
3. Творчае заданне.
Па выпісаныхдзеепрыметніках узнавіце тэкст «Уваходзіны».
4. Сумоўе паводле зместу тэксту.
Настаўнік. Нашыпродкі верылі ў тое, што ўсе рытуалы ўплываюць на наша жыццё.
Вучні па «ланцужку»расказваюць пра тое, якія існавалі і існуюць у беларусаў павер’і, звязаныя з уваходзінамі,што ўплываюць на лёс чалавека, прыносяць удачу ці бяду.
— Уславянскіх народаў быў такі звычай: трэба, каб новая хата сем дзён пастаяланедабудаванай. Шэсць дзён у ёй павінны начаваць розныя свойскія жывёлы, ітолькі на сёмы дзень туды магла пераходзіць сям’я.
— Прыўваходзінах трэба было памазаць мёдам, сабраным на сваёй пасецы, усе чатырыкуты, каб жыццё было салодкае.
— Перш за ўсёў хату заносілі абраз і стол.
— У асобныхраёнах Беларусі сустракаўся і такі звычай: пры ўваходзінах праз адчыненыядзверы кідалі клубок нітак. Трымаючыся за нітку, члены сям’і па старшынствуўваходзілі ў хату.
— У беларусаўёсць такі звычай: перш чым зайсці ў хату, трэба туды пусціць ката, каб у хацебыла любоў, павага і пяшчота.
— Першымі ўновую хату патрэбныя рэчы заносілі звычайна гаспадар ці гаспадыня. Але, каліяны былі бяздзетныя, па іх даручэнні гэта рабілі іншыя родзічы, што мелідзяцей, або цяжарная жанчына.
-Засяляючысяў новы дом, абавязкова прыбярыце ў старым — нічога не пакідайце пасля сябе.
— Сяродбеларусаў шырока бытавала павер’е аб тым, што сапраўдным гаспадаром хатыз’яўляецца дамавічок, таму трэба зваць яго з сабой, пры гэтым прыхапіць жменькусмецця каля парога старога жылля.
— Бацька клаўва ўсе куты хаты па тры манеты (на багацце), а маці рассыпала па падлозе жменюжыта, каб доўжылася жыццё і нараджаліся дзеці.
— Вокнынадзялялі асаблівай святасцю. Яны павінны быць заўсёды чыстымі. Праз вокныкатэгарычна забаранялася пляваць, выкідваць смецце, выліваць брудную ваду, сварыццаі г. д. Лічылася, што пад акном стаіць анёл, які ахоўвае дом і ўсіх ягожыхароў. Не забывайцеся і вы пра гэта!
— Сяродбеларусаў існавала такая прыкмета: хто ў дзяцінстве разбураў птушыныя гнёзды,той за жыццё зменіць столькі сяліб, колькі гнёздаў разбурыў. Памятайце прагэта!
V. Інфармаваннепра дамашняе заданне.
— Практ. 79??(тлумачэнне задання);
— дапрацаваць(дапоўніць прыкладамі) інтэлект-карту (на адзнаку);
— індывідуальнаезаданне: падрыхтаваць вуснае паведамленне «Што я раскажу замежнаму госцю пра беларускіабрад “Уваходзіны”».
VI.Рэфлексія.
-Як вы думаеце, ці дасягнулі мы сваёй мэты на ўроку?
Рэфлексійная інтэлект-карта
навучыўся пазнаёміўся
|
Я
зразумеў адчуў
VII.Падвядзенне вынікаў урока.
Выстаўленне ікаменціраванне адзнак.
Настаўнік. Урокскончаны. Мне было вельмі прыемна з вамі працаваць. Вы такія разумныя іцікаўныя, таму буду рада новым нашым сустрэчам. Усяго вам добрага. А вы якадкажаце, якія ветлівыя словы пры развітанні вы можаце назваць? (Да спаткання!Дзякуем за добрыя парады! Здаровыя бывайце! Усяго вам найлепшага! Да новых сустрэч!..)
Дзякую запрацу!
