Хьехарсахьтан ц1е: ЭдиловХ. «Сийлаха» Сийлаха а , Ибрах1им а.
Хьехарсахьтан 1алашо: 1) 1аморан (обуч.) : Дешархойн хаарш зер.1амийнаргкарладаккхар. 2) Кхиоран (развив) : «Сийлаха» поэми т1ехь адаман дахар, ирс йукъараллехькхоллалучу хьолех дозаделла хилар ч1аг1дар.
3) Кхетам-кхиоран (воспит.):Къинхетамеболу безам к1аргбар. Хьехарсахьтан г1ирс: компьютер, учебник, сурташ.
Урок д1айахьар.
Ι.Догдаийтаранмур (Х1етал-металш)
КЕЙСкхочушйар.
ΙΙ.Дешархойндолчу хаарийн актуализации йаран МУР
Ц1ахь 1амийнарг хотту.
1. Муха д1адахана хинйолчу йаздархочунбералла?
2. Дийца Эдилов Хасмохьмадан дешарх лаций.
3. Муха чулацам болуш йара ЭдиловХасмохьмадан дуьххарлера произведенеш?
4. Дийца ЭдиловХасмохьмадан оьрсийн йаздархоша хиллачу кхоллараллин уьйрех лаций.
3. Керлакоьчал йовзийтар.
-Ибрах1имкъен-миска стаг ву,къинхьегам безаш, къахьоьгур долуш ву, ваха лууш ву.
Хьал,бахам,таро цахиларо г1уллакх д1адахийтац цуьнан.
.Поэмайолайелчахьана чекхйаллалц, цунна т1евог1уш , йа и волчуьра д1авоьдуш ца говайна цхьа а стаг. Стаг,божа,къонах аьлла кхаа декъе бекъалуш бу божарий
СТАГ-йуьртанакхаьчна, цунна т1е бог1у нах, и волчуьра д1а а оьху.
КЪОНАХ-махканакхаьчна ,цунна т1е а буьссу говрашкахь нах. Ткъа Ибрах1им ц1енна а ца кхаьчна ,шен чоь ца ларло цунна.
Стегана, къонахчу стеган а къамел дац цо Сийлахе деш дерг. Цо боху Сийлахе хьо наханаца гайта лекха
кертйан воллу со, ло дешча г1у йоккхур йу ша, бохуш дуьйцу.
-Тоьур ду , Нийса боху ,йан ца йо цо цуьнах шена накъост. Шен чоь ца ларлоИбрах1име .
— Стеннат1ехь г1алат ваьлла иза шен дахарехь?
—Иза г1алатвалар х1ун ду аьлчахь, ша бина берам мерза хуьлура ,ша кхиийна синтархьоме хуьлура ,ша лехна бахам мехала хетта , т1аккха цунах стаг воккхавоь.Ц1ахь саца йиш йолуш вац Ибрах1им ,шен дахарх , яхарх йоккхайеш Сийлаха йац .Сийлахех шена накъост ца йарна, шена улле ца йаккхарна , т1аьххьара и йалорна.Мил-мила йалочул йоцуш висар г1оле йу. Кхоьхьуш долу совг1аташ д1аоьцур дацараша адам хиллехь нанас. Нана ша адамалла долуш хиллехьара , шайн г1ийла ,мискаЧ1ола та1ийна шен доьзал шегахьара боккхур бацара , цо и йо1 кхобур йара. Зуламдожарна бехке Ибрах1им ву, виъ стаг воь цо, И керт, ков д1аеллехь кхобур йарацуьнан йо1.Сийлаха йитина зуда йу . Ша йитана зуда бахьана долуш виъ стаг воьцо ,иза шена луъучу маре йаха йиш йолуш йоллушехь. Бер д1адуьгуьйтуш 1едал ду .Къонаха стаг масла1ате
хуьлу,масла1атана нах арабоху .
—Мухалорур вара вай иза?
Вайма-аллара бер д1адуьгуьйтуш 1едал ду зудчуьнга ша маре йаххалц .
Цоца йитинехьра ша дара, цо иза йитина. Эдалхин вешин бераш байлахь дуьту цо.Церан зударий жоьра буьту , шен йо1 йала йьту цо. Ша дукха хаза дуьйцушхьистина зудчун дахар дохадо цо . Доцца аьлча , нохчийн г1иллакх,оьздангалла,дан дезарг, дита дезарг хууш вац Ибрах1им .Цо нах байарх .нислур долуш х1умадац.Зулам ду цо кхуллуш.цо иза цу т1е йига сихйеш йу.
Книгит1ехь болх бар:
-Поэмит1ехь муха гучудолу вайна Сийлахин, Ибрах1иман васташ?
Гайталвайна и васташ гучудохуш йолу меттигаш.
Аг1о:229; 230; 231.
-Авторотурпалхойн васташ гучудахарехь 1аламо пайдаоьцуш йолу меттигаш билгалйахал.
Аг1о:231; 232;233.
-Даладел кицанаш зудаберийн кегирхойн оьздангаллех лаьцна.
-Полководец Чингисханан дешнаш ду: — Нагахь санна зуда галйаьллехь, ледарйаллехькъонахчун, стеган буйнахь йац иза .Шена т1аьхьа шен ц1ийнан нана йигалуш волчукъонахчунна итт салтичунна т1ехь куьгалла далур ду, итт салтийчунна т1ехькуьйгалла далахь , б1е салтийчунна т1ехь куьйгалла далур ду», аьлла. Оцудешнаша билгалдоккху Ибрах1имна Сийлахина т1ехь куьгалла цададалар.
Шавала х1отталц болх беш ву Ибрах1им. Сийлаха деш,дуьтуш доцуш ,йолайелла лелаш йуи ду цуьнан г1алат.Шена ца оьшу бахам бохуш лелла йолу Сийлаха бахамо 1ехайо.К1орггера ойла йича и Эдалха цунна т1ехьийзаш хилла йа ца хилла ца хаьа вайна .Цо та1ийна б1аьрг дуьххьара буй-те аьлла хетало.
-Нахалахьлела хууш вуй Ибрах1им?
Г1иллакхдуй цуьнгахь?
-Ибрах1имшен стундай, стуннаний долчу воьду. Ваха ца везара цига , шен накъост йа кхинвоккха стаг вахийта везара цо цига .Цо ша боху «хьоьца долу эхь-бехк Далалоьрийла» Ч1олина ша кхетаме хиларе терра хаьа цуьнца къамел дан. Ч1олас бохушен хеннахь ца бира ша серах х1оз , х1инца хьокханах иза балур бац, ша бохургдеш доьзал бац, боху цо ( аг1о 57 йоьшу).
-СИЙЛАХА бохучу дашах муха кхета шу ?
Нохчийн йаздархочо Х.Эдиловс СИЙ-ЛАХА бохуш йаздина. Идош шина орамах лаьтта .
Оцудашо гойту ,шена ма-хаззара д1айаздо ша бохург. Вайна Сийлаха ца гойту доккхачуловзаргахь , г1абали йоьхна ,дато доьхка дихкина , шифонан т1ам хьийзошхелхаюьйлуш , йа синкъерамехь ца гайтина ,йа балхахь къахьоьгуш арент1ехь цагайтина, х1айт аьлла говза каде куьйгаш долуш ,кузаш деш , йа истангаш деш цагайтина . Цхьана меттехь йахь ца гайтина , шена везаш волчу к1анте ша йига ахьбохур дац йо1а , шена т1ехьийзаш волу к1ант витина , кхечуьнга нуьцкъала маре йахийтинчуйо1а,шена хьалха т1ехьийзаш хиллачу к1анте д1ахьожуш ца хилла , шега вистхилчамогуьйтур долуш ца хилла .
Оцумехкарша айдина вайн мехкан сий, уьш ца хилла дешна, институташ йаьхна , амманохчийн г1иллакх , оьздангалла дика хууш хилла царна .
Шенда-нана ,йиша-ваша ,гергарнаш ца безаш цаьрца г1иллакх дохийча, шена и к1ант мелч1ог1а везарх д1айоьдуш хилла.
АммаСийлахас шена луш йолу бехчалгаш бахьана долуш шен сий дойу.
Шенсий дайина ца 1аш, шен йиша-вешин , ден- ненан ,халкъан сий дойу цо.
Х1ундааьлча, нохчийн къомо дешех-детех , луш йолчу сискалх шен сий доьхкина дац.
Поэтоуьш дика бу бохуш ца йаздо, иза ирча г1уллакх ду цаьргара доьжнарг бохуш йаздо.
Т1аьхьеннахаийта йаздо, оцу тайпанчу х1уманех вай лардаларе кхойкху цо.
-Хьовсал , х1инца муха гайтина вайна Сийлаха ?
ВайнаСийлаха ц1ахь йолуш хин йистехь бен ца го,йа ловзаргахь, йа синкъерамехь, йациза.
-Лехча карор дуй сий, лаха деза йа лардан деза?
Меллехарх , мел вадарх, хьадарх карош дац сий,
изалардан деза.
-Х1инца 1ехалур йарий-те нохчийн йо1,йа йацара?
Х1инцаиза 1ехалур йацара ,х1унда аьлча нохчийн йоь1арий кхеташ бу, дешна бу, оцутайпана х1ума шайгара долуьйтур долуш бац. Вайн ворх1а дайшкара охьадог1у сийлардийр долуш бу.
-Х1инца алийша соьга марехь йолчу зудчо шен сий лардеш цхьа а оьрсийнпроизведени ешний аш?
-Йешна « Евгений Онегин» ц1е йолу роман.
Оьрсийнйо1а Татьяна Ларинас шена везаш волу к1ант д1аттоту .Марехь йу изакъеначу, воккхачу стагехь ,делахь а и вуха веъча цуьнга деха , доца сов дийцаца х1утту иза.
Хьанкуралла , стогалла ша кхуза нисйелча ,д1айаьлла х1инца дуьйна д1а шенх1усамдена тешаме хир йу ша олий д1авох1уьйту цо иза.
-Дубровский . Мария Кирилловна Троекурова. Мария Кирилловнас цкъа -шозза кехатдохьуьйту шена т1ехьийзачу к1анте , ша маре луш йу олий. И ванне а ца веъча и марейоьду .
Йо1эцна д1абоьлхуш хуьлу замой ,шен б1о оьций дуьхьалволий совцабо цо .
Говрараохьа а оьккхий, сихха йо1 йолчу не1аре воьдий и д1айоьлий куьг кховдадо цойо1ана т1е, цо мохь хьокху , шена т1е куьг ма кхийдаде ша нехан зуда йу олий.
Ц1ендастапча туху куьйгах Дубровскина .
Дубровскисйуха а волий, шен охьаоьхуш долу ц1ийна т1е куьг дуьллий мохь туху б1оне , некъмаьрша бита олий.
Йуьхьанцарат1еч1аг1дар.
-Х1инца шегара дош хьан эр дара аш?
Вайнапоэто шена ма-хаззара. Ша ма-хиллара ,йазйина . Цо йазйина къинхетам боцчухьолах нах ца битарх, церан къа царах хьарчарх, адамаш хат1е дарх.
Х1инцавай хьалха ма-аллара шена везаш волу к1ант витина ша маре д1айахча ,цаьргахьад1ахьожуш ца хилла, дешех -детех 1ехайелла шен сий духкур долуш ца хилла ,оьздангаллех, г1иллакхех юхуш ца хилла цхьа а зуда, цхьа стаг шен дахарна йукъаг1оьртичамогуьйтур долуш ца хилла, мостаг1ийн кара бахана, церан лайш хилла хан ца йаккхамокхазан бердах чулелхаш хилла ,
Эдалхасанна йамартлонца т1е куьг кховдийна стаг дукха хьолахь вуьйш хилла.
Цунделахаа деза вайна шайгара масал эца йиш йолуш турпалхой уьш ца хилар.
Вайнахьалха шекончохь моттаделлера Сийлаха шен безамна т1аьхьа г1ерташ йу, аммакъона ойланаша ха херцарехь вайна гучудолу
шекойоцуш шен дош лардан ницкъ боций , шен къоначу, мерзачу безаман а, кхерчан сийдан ницкъ болуш йоций. Сийлахин дагчу гулло ямарт, зуламе ойланаш, амма уьшиэшо цуьнан ницкъ бац .
-Хьалха заманчохь хиллий-те нохчийн мехкарий Сийлаха санна 1ехалур болуш, шайналург схьаоьцур йолуш, сискал йуьхьигах йаьхь йухкур йолуш?
Дераца хилла , х1инцца вай дийцина цунах лаьцна , вуьшта сунна баккхийчара дуьйцушхезна , цаьрга ладег1на, шена веза везаш маре йахар-м дита-хь, шена т1ехьийзашволу к1ант витина , кхечанхьа нуьцкъаха маре йахийтина йо1, шена хьалхат1ехьийзаш хиллачу к1анте д1ахьожуш ца хилла.Нохчийн г1иллакх, оьздангалла дикахууш хилла царна.
Сийлахасанна лучу х1уманех 1ехалуш ца хилла нохчийн йо1. Оцу мехкарша даьккхинанохчийн хакъан сий лакха .
-Авторан Сийлахица йолу йукъаметтиг муха хета шуна?
АвтораСийлаха бехказа ца йоккху и Сийлахин бехк хилар, шен дахаран 1алашо цуьнанцахилар ч1аг1деш гойту авторо. Шен дош 1алашдан ницкъ бац цуьнгахь, лаам ницкъбу моьтту вайна ,амма авторо и а ницкъ цахилар ч1аг1до ,шен мерзачу безаман а,кхерчан а сий ца до цо.
3.Дешархошка хаттарш.
1. Маца хиллапоэми т1ехь гайтина г1уллакхаш?
2. Мича 1алашонцаязйина автора шен поэма?
3. Муха гайтинапоэми т1ехь Сийлахин, Ибрах1иман вовшашка болу безам?
4. Муха кхоьллинапоэми т1ехь Ибрах1иман васт?
5. Х1ун бахьанахета хьуна Сийлаха дакъазайаларан?
6. Поэми т1ехьгайтинчу зуламна бехке мила хета хьуна? Х1унда хилла и зулам?
4.Т1едиллар.
Поэми т1ера хьайнахазахеташ йолу 3-4 строфа дагахь 1амайе.
5. Уроканжам1 дар.
6. Ц1ахь: учебник т1ерааг1онаш 229-249 йеша, хаттаршна жоьпаш
СИНКВЕЙНКХОЧУШР 2.Комментироватьйеш оценкаш д1ах1иттайо.
7.Рефлекси Суна аттахеттарг….. Суна атта хеттарг…. Суна хиира…….
