Ағбангородтыӊ муниципальнайбюджет тиксiӱгредiгалҷаӊучреждениезi
«Ортымахтиксiӱгредiгалҷаӊ22-ҷiшкола»
Хакастiлiнiӊсекциязы
«Тӧреенчирiнiӊырҷызы»
Толдырған:9-ҷы класстыӊӱгренҷiзi
УгдыжековаЮлия
Устағҷы:хакас тiлiнiӊӱгретчiзi
БахтараеваМарина Алексеевна
Абакан-2016
Таптырғас:
1.Кiрiс: « 2016 чыл Н.Г.Доможаковхачарыдылғанчыл»- 3 стр
2.Öӧнчардых
2.1. Тӧреен –ӧскенчирi 3-5 стр
2.2 Ӱгредiгчолы; 5-6 стр
2.3 Наукадағычуртазы; 6-8стр
2.4. Хакас чоныныӊ халыхчуртазындағы тоғызы; 8-10 стр
2.5 Писательлер Н.Г.Доможаковты сағысхакирчелер 10-11 стр
3.Сӧссоо 12стр
4.Тузаланғанлитература 13 стр
I.Кiрiс.
«2016 чыл Н.Г.Доможаковхачарыдылған чыл»
НиколайГеоргиевич Доможаковтыӊлитературадаулуғ паза тӱзiмнiг хозымиткенiн, хакас чонныӊхалыхчуртазындаӧткiнаралсханын таныхтап,чонғаартысхан тоғыстарынхумартхылап, 2016 чылда 100 чазы толчатханына удур, Хакас Республикада 2016чыл Николай Георгиевич Доможаковха чарыдыл парған.Ол хакас литературазы, наука, искусство тилирiне улуғхозым ит салғанын прайзытаныхтапча. Bдӧк НиколайГеоргиевич кӧп научнай тоғыстар,сӧстiктер авторы полча.Хакас литературазыныӊкибiрлерi, жанрлары алғирында,литература тiлi ӧзерiнде аныӊхозымы тыӊ улуғ.Хазна синiнде Н.Г.Доможаковтыӊтворчествозын iди пӧзiкпаалапчатханы орта полар тiп сағынчам.Аннаӊар тогығызымдааныӊ чуртас чолын,наукадағы чидiглерiн, хакас чонныӊхалых чуртазында ӧткiнараласханын iстескенi позымныӊтоғызымныӊактуальнайсари тiптаныхтапчам. Позымныӊалнымда мындағкӧстег турғысчам:Н.Г.Доможаковтыӊ чуртас,наукадағы чуртазынпаза хакас чонныӊ халыхчуртазындағы чолын iстезерге.
Bдӧкпозымныӊ алнымда мындағхозапӧгiннертурғысчам:
1. Тӧреен –ӧскенчирiнеӊтанызары;
2. Ӱгредiгчолын iстезерге;
3. Наукадағы чуртазынаӊтанызып аларғ
4. Хакас чоныныӊ халыхчуртазындағы тоғызынкӧзiт пирерге;
5. Аймах-пасха писательлернiӊ,Н.Г.Доможаковты сағысхакирiп, сағыстарынаӊӱлескеннерiнеӊтанызары;
Bстезiгнiӊобъектi Н.Г.Доможаковтыӊ чуртас чолы, наукадағыiстезiг тоғыстары, хакасчоныныӊ чуртазындаараласханы полча. Газета-журнал статьялары, архив документтерiiстезiгнiӊпредмедiне кiрчелер.
Пу тоғыстаӊӱгренҷiлерге,студенттерге паза ӱгретчiлергеН.Г.Доможаковтыӊтворчествозын, чуртас чолын ӱгренчетсе,постары оӊдайли тузаланып аларға чарир.
Тоuыстыyгипотезазы: хакасчонныӊ чуртазында, тiлiнде,науказында Н.Г.Доможаковтыӊ араласханы ундулбинча паза чуртапча. Iстезiг апарарында анализ методнаӊтузаланuам.
2.1 Тӧреен-ӧскенчирi.
Николай Георгиевич Доможаков кӱргенайыныӊ 20-ҷiкӱнiнде (январьда) 1916чылда Хуруғ Уйбат хазындаХызыл хас аалда тӧреен. Пабазычох ӧзiп, чох-чоостыӊаар чуртазы аныӊ иӊнiнепрай артылған. Пабазычаанаӊ айланмаан. КiчиҷекКоля Каскар туӊмазынаӊхада пайныӊ хойын хадарыпчӧрҷеӊнер.Н.Г.Доможаков позыныӊавтобиограязында пасча: «Отца я своего не знаю. Когда мне был год, был взят нафронт и оттуда не вернулся. Брат от тяжёлой и не по силе работы у КазанайДоможакова(бай) умер.Я стал учиться, несмотря на угрозы отчима в протест противмоей учёбы». Райков аалдағыпасталығ школанытоозып, Доможаковтағыпасталығ школада ӱгренген.Школадох ӱгренчеткенде,кӧрiнген, ӱгренiскечайаалғаны. Хакас ады аныӊПарук полған. Уғааағырып ӧскен,аныӊ сылтаанда аныӊхарағы уйан кӧрсыххан. Кибелiсте «Пулуӊас»ол пасча:
Мында,хайда Хуруғ Уйбат
Иӊнесчiли пӱгiрiлче,
ХайдаЧалбах Тигей идее
Атпилi чiли кискейче,
Минтӧреем чыстығибде
Кiзiтын полбас тӱдӱнде.
BҷезiБалыкова Варвара (Хызыҷах)Николаевна уғааа пызығхоллығ ипчi полған.Нымахтар,кип-чоохтар оолғыначоохтаҷаӊ.«Ыраххы аалда» романдағы Домна ипчiнiӊ омазын позыныӊiҷезiнеӊпасхан..Bҷезi Кызласов ГерасимМихайловичке ирге парған,ол Парукка ӧӧ пабазы полған.
«Bҷеме» кибелiстеН.Г.Доможаков iҷезiнеӊерпасча:
Кӧбӧкниме кӧргезiӊ,
Паарсахчӱректiг iҷеҷеем,
Минiабыдып иркелеткезiӊ,
Кӱгӱрттiгхараада узубин.
Чалғызанчуртыӊ тӱзеткезiӊ,
Чаадаӊайланмаан хынғаныӊ.
Минi,хайраллап,кӧргезiӊ,
Сооххысхыда хуҷахтанып,
Тыӊохминiайаҷаӊзын,
Тадылығуйғумныхадарып…
Табырахирттi чылларым,
Тамаамдаам даа сӱттадии.
А.Султреков позыныӊстатьязында«Кибелiстерiнимечоохтаан»Н.Г.Доможаковтыӊ1958 чылда, Ялтада чайаачылар туразында тынанғанынаӊарчоохтапча. Москвада сыххан «Ағбансуғхазында»кибелiстер чыындызынаӊтанысхан писательлернiӊхайпiрееӱндезiглерiнпирче.
«Ах ханныӊӱлгӱзiтузында,Россияныӊыраххыпулуӊнарыныӊпiрсiнде,хыри—пазыкӧрiнминчеткенУйбатчазыдағыкiчиҷегесаалыҷахтаоолағастӧреенiхазнапiчиинекирiлтiр,-иптестiрiппастабыстыПётр Усачёв» (Украинадаӊкилгенписатель).
«Мылтых ӱлӱкӱннiӊтазыламасоохкӱннерiнiӊпiрсiндетӧрiптiр.Ирее—чобағкӧпкӧртiр,харағынаӊчудаппартыр,-чоохтаныбыстыЛенинградтаӊкилгенписательЮрийПомозов.
«Чалҷыполып,хыйаннығсоохта,чайғыдағычӧгiгдепайлармалларынхадарҷаӊ.Пырозычохтааполза,хамҷпазыхыйтлитӱсчеӊ,идiндесорыптархалҷаӊ.Хайранпозы,-пазынтӧбiнтӱзiрiбiстiказахписатель.
«Андағдааполза,ӧзiпалған,пiлiске тартылған.Амдыололаӊайписательнимес.учнай. Ағбандағыинституттатоғынча.Кӧр,хайдағчапсыхкiзiполғанпiстiӊхонҷиибыс,-чоохтаныбыстыИванНехода.
Писательлернiӊчоохтары хоостыра чоохтаза, олар Н.Г.Доможаковтыӊаар чуртазын, чир-сууна хынызын паза тоғысхакӱс полчатханын кибелiстерiнеӊ танысхансоонда таныхтапчалар. Мында таныхтирға iдӧк чарир, НиколайГеоргиевичтiӊ произведениелерi тилекейдегi чонғатарап парып, Хакас чирiнеӊаймах-пасха чонны таныстырча.
Чир-суғҷыларыНиколай Георгиевичтi ундубинчалар. Райков аалдағышколада писательге чарыдылғанмузей тоғынча. Музей тоғынҷыларыпаза ӱгретчiлер кӧпчапсых нимелер чыып салғаннар.
2.2Ӱгредiгчолы
1931-1935чылларда Минсуғдағыпедтехникумда ӱгренген.. 1935чылда Асхыс аймағындағыЧул пилтiрi аалда ӱгретчiтоғызынаызылған.Ӱгретчiполчатхан тустаӊар иӊпастағы ӱгретчiзi,А.П.Бытотова сағысха кирче:«Школада пос кӧӊнiнеӊойын турғысчаӊдрамкружок апарып, мандолинада ойнап, орыс, хакас чон ырларын толдырып, позыкибелiстер пазып пастаан. Ол чип-чиит полған,че Чул пилтiрiндегi апсахтараны улуғлаҷаӊнар.Олхыйға,пiчiкчiл, улуғ кiзiлернеӊчӧптесчеӊ,пiреенимеполза.Ӱгренҷiлергематапполысчаӊ.Кӱскӱсоохтартурыбысса,полғаныныӊнакип—азаан,ӧдiгiнкӧрҷеӊ.Анаӊкнижказынапазыподырҷаӊ,кемнiӊноонимечитпичеткенiн.Bҷе-пабаларзар,колхоз конторазынзар чӧрҷеӊ».
Е.Абдина хызыҷахШира АймағыныӊТастар аалында ӱгренчеткенде,школаларынзар наа чип-чиит ӱгретчiпрактика иртерге килтiр. Ол тустаӊарпозыныӊ чооғында«Наа ӱгретчi» пасча: « Анаӊалныбыста пӧзiк нимес, четуустығ оол тур салды. Пiс,хыхычахтар, удур-тӧдiрсасхлазып,сыбыхтасчабыс: «Сiлiг дее полбиндыр, пӧзiкосхас, хара састығ,кӱреӊчӱстiг, табызы хайдағни зе, хазыр ба?» .Аннаӊандар пасча: «Онарлап чыллар ирткеннер ол тустардаӊ.1935 чылда пiсте тоғынған-Тастар аалда – Н.Г.Доможаков. Анасах ол туста чуртаан тӧлпаарсах хылыхтығӱгретчiнiундубаан паза аныӊ «Чирiҷек,хара чир,хара чир»( орыстап «Земелюшка, чернозём,чернозём») ырын.Bдӧканыӊ кiзее кӧолбекхылығын мындағчон тахпахтары чарытчаӊнар:
Ахчазыныӊортызында
Ахтаа порчо таныстығ.
Арғачонныӊаразында
Арғыскiзiаарластығ.
Кӧкчазыныӊкӧксiнде
Кӧктее порчо кӧрiстiг.
Кӧпчонныӊ аразында
Коргенкiзi паарсастығ.»
1938чылда аны Хакас автоном облазыныӊчонӱгредиипӧлиинзералып алчалар, халых-чарыдығлығтоғыста маӊатараласча, олох туста
хакастiлiн техникумда апарча. Андартын ол Ағбандағыӱгретчiлеринститудынзарӱгренергекiрiпалча,тархынфакультедiнзер.Аны хызыл дипломға тоосча.
Хатығ1941 чыл килгенде, пос оӊдайынаӊчааға парарғасурынча. Хазии хомай полғаннаӊар аны албинчалар..1941 чылда аны Москвазар аспирантуразар ӱгренергеысчалар.Прай ибiре чаа парча. Н.Г.Доможаков хараазын инситут тогынҷыларынаӊхада хырлардағы фугаснайбомбаларны тастирге чӧрче. Аспирантура тоозарғакилiспеен. 1949 чылда, тiлiнеӊертоғыс пасхан ӱчӱн,ағаа филологическайнауканыӊ кандидадыныӊады пирiлген.
1950-1970 чылларда кӧпчиит учёнайлар Н.Г.Доможаковтыӊхолында ӱгренгеннр.Bдиол чол науказар асхан мындағучёнайларға:Д.И.Чанковха, В.Г.Карповха, М.И.Боргояковха, С.П.Сунчугашевке паза даапасхаларына. 1957 чылда Н.Г.Доможаков ӱгретчiлертимнеҷеӊинституттыӊ студенттерiнеӊ хадафольклорнай экспедиция тӧстепче.Экспедицияныӊ чолы 500 кмполған. Станция Уйбат,улус Чарков, Бейка, Ах Хол,Камышта,Аёв, Пуланнығкӧлпастырачолларычатхан. Аттығ, чазағпазамашиналығпарарғакилiскен.Оларiдӧкчолпастыраконцерттерпирiподырғаннар,аймах-пасха темаларғалекциялархығырғаннар.Наука iстезiглiг экспедициялар 1958, 1959, 1960 чыларда узарадылғанннар.
2.3Наукадағычуртазы.
1944 чылда Н.Доможаков наука-iстезiглiгинституттыӊ пастағыдиректоры полған.«Институт тӧстелгенде,пiр ниме дее, пiр специалист тее чох полған»,-сағысхакирче Д.И.Чанков.-Че аныӊчахсы пiлiзi сылтаанда, институт табырах ӧссыххан. Чыл сай, паха-пасха экспедициялар иртiрiп, институт наукаа кирек кӧпматериал чыып турған…. Ол пiлҷеӊ,наука саринаӊ пiске хайдағспециалисттеркирек полчатханын». Н.Г.Доможаков хакас учёнайларны тимнирiне улуғхайығ салғансылтаанда, ол тустарда аспирантураа ызылғаннарныӊкӧбiзi, айланып, пуохнаука –iстезiглiг институтта тоғынғаннар,хайзылары- Ағбандағыӱгретчiлертимнеҷеӊинститутта.
Николай Георгиевич, наука чолынакӧп чииттернi кирерге кӱстенiп,исполком кнезiне пiчiк пасхан: «национальнай школаны тоосхан оол-хыстар,Москвазар парып, хайдар-хайдар чахсы специальностьтарға ӱгренергекiрглеп алчалар. Че, ибдеӊполызығ чохта, нанғлабысчалар.Орындағы бюджетте ахча таап.20-ҷе стипендия кӧрсаларға кирек, ӱгренергекiрген оол-хыстар чахсы специальностьтар алғлазыннар».
Н.Г.Доможаков хакас тiлiнiӊучебниктерiнеӊ паза тиреӊiстезiлген тоғыстарныӊавторы полча. 1936 чылда Н.Г.Доможаков пастағыучебник«Грамматикахакасскогоязыка» сығарча. 1949чылда диссертациязын « Хакас тiлiнiӊхызыллар диалектi»маӊаныстығарачылапча. Амға теере Н.Г.Доможаковтыӊ илееде тоғыстарыӱгренiлбеен.Архивте аныӊ наукаачарыдылған тоғыстары, аймах-паха пiчiктерi чатчалар..
2.4 Хакас чоныныӊхалых чуртазындағы тоғызы.
Н.Г.Доможаковугредiглiг , iстезiглiгтогыстарнаӊпасха хакас чоныныӊхалых чуртазында араласхан. Пiр ле хати нимес ол депутатха табылған. Алғым хозым иткен хакаскультуразын тилiдерiнде. Аныӊчуртазы прайзына даа,мин сағынчам, кӧзiдiм ,хайди посчоныныӊӱчӱн прай чӱреен паза кӱзiнсаларға кирек.
1948 Хакасиядағыписательлер пiрiгiзiнiӊчленi полча. Олох туста пастағы« Стихотворениелер» чыындызы сыхча. 1949-1963 чылғатеере Хакасиядағы писательлерпiрiгiзiнеӊустаан. Писательлер съездтерiнiӊдепутаттары полған.Чоохтиргекирек, Хакасиядағы писательлерпiрiгiзi тӧстелген уғаааар чылларда, наа ла чаа тоозыл парғантуста. Хакас литература чох полғантiзе, орта полар, неке. Пастағыписательлернiӊ произведениелерiнеӊтузаланарғапаза хығырарға«чарабас» полған. Че наа лапазарға пастапчатханавторларныӊпроизведениелерi тӱзедiглеркиректепчеткеннер, аннаӊар Н.Г.Доможаковтыӊ устаанынаӊӱгретчiлеринститудында, хакас тiлiнiӊпӧлииазылған сылтаанда, чайаачы пасчатхан чииттерге чыылызып аларғаӱлӱстӱскен. Оларныӊсанында мындағ чайаачыстуденттер(ӧонiнде наа лачаадаӊ айланғансолдаттар) полғаннар:Д.И.Чанков, И.Н.Бурнаков, А.Д.Кичук, М.Е.Кильчичаков. паза пасхалары.
Н.Г.Доможаковхакасчоныныӊ халых чуртазындағы ӧткiнараласхан, аныӊ тоғызытикке парбаан. Ол нинҷе-нинҷехати аймах-пасха пiчiктернеӊпаза аарлығ сыйыхтарнаӊсыйыхтатхан.Чайаачы тоғыста, наукада,чон ӱгредиинде маӊаткӧзiдiмнерге читкен ӱчӱн,Николай Георгиевич Доможаков Bстенiс Хызыл Знамязы орденiнеӊтаныхталған. Пiстiӊреспубликада аныӊ адынхумартхлап ал чӧрче ӧӧн олған библиотеказы.2014 чылдаӊпрозаҷахакас паза орыс тiллерiнеӊиӊ чахсы пазылғанчайаачы тоғыстар ӱчӱнН.Г.Доможаковтыӊ адынаӊлитератураҷа хазна сыйиинпирчелер.
2.5Литературадаiс артысханы.
Н.Г.Доможаковтыӊ иӊне хынған тоғызынаӊаразында литератураа тартылғаныполар.Николай Георгиевич Доможаковтыӊпастағы кибелiстерi 1935чылда сыхханнар. Аныӊкибелiстерi аймах-пасха темаларғачарыдылғаннар: чонныӊиргiдегi чуртазы, чоннар аразындағыынархас, Ада чир-суубысты арачылирдаӊар,Хызыл Армиядаӊар паза хакасчааҷылардаӊарполған .. Bди «Хакасооллар» кибелiзiнде поэт Райковты паза Чарковты саблапча. Олар чир-суубыс ӱчӱнтигiрде паза чирде махачы чааласчалар. Олох туста аныӊкибелiстерiнде интернациаональнай темаа чарыдылча. Поэмада «Галина» орысипчi-медсестра палығлатханхакас чаҷаа позыныӊханын пирче. «Bҷе чахии»кибелiсте iҷе кiзi фронттачааласчатхан оолғынафашисттернi айағ чох ӧдiрергечахыпча. Чаа соонда пiстiӊАда чир –суубыс азахха тур сыххан.Поэт наа чуртастаӊаркӧӊнiн чарытпиниртпинче. Bди ол «Ас кисчеӊ»лирическай поэмазында хакас комсомолецтi алып кiзi чiли хоостапча. Ол наа чирнiӊ,наа хыраларныӊ ээзi полча.Хакасияда чаа соонда улуғпӱдiрiглерпасталған.Bди«Тегiлектер»лирикалығпоэмадаааллархайдиалысчатханнаӊардневникоӊдайынаӊпазылча.НиколайДоможаков-хакас ипчiлердеӊеркибелiстерпассыхханпастағыпоэттернiӊпiрсi.Аныӊчайаачытоғыстарындаипчiлер,иреннердеӊхалбин,матырiстенчелер. Олармаллархадарчалар,комбайндатоғынчалар,iнектерсаапчалар.
Н.Г.Доможаковтыӊсир—суубыссiлиинеӊеркӧпкибелiстерпар. Ол ӧкерсiнчеалыпКим суғнаӊ,пӧзiктигейлiгХарағайтағнаӊ,чахайахтығчазыларнаӊ, солбырап ахчатхан сууҷахнаӊ.«Минiӊкӧзенеем»кибелiстеолпозынаӊарчоохтапча.Поэтхаҷандаапозыныӊчоныныӊалнынданандырығлығполча.Чепурунғытустағысидiкчыллараныӊсағызынаӊсыхпинчалар.Олкiчiгдеӊӧксығарааартоғыстардатоғынған.Андағкиректеӊерпазылчааныӊ«Садызығ»кибелiзiнде.Олохтемаачарыдылчаларпоэттiӊ«Уйбатчазы»,«Хайҷы»,«Чолда»кибелiстерi.
Ол чоннар ынархазынаӊаркӧп кибелiстер пасча.Совет ӱлгӱзi тузында ол ӧӧн темаларныӊпiрсi полча. Алып алаӊар«ааллап хығырчабыс»,«Хакастар Россиядаӊарырлапчалар», «Сағаа орыс нанҷы»,iдӧк «Казахстанныӊхара хустары», «Грузия чылтыстары», «Советскай Туваға».
НиколайГергиевичДоможаков,учёнайфилолог полып, iдӧктiлбестегнеӊкӧпайғасчаӊ.Олорыстiлiнеӊхакастiлiнеiкi чӱсазырохкибелiс паза сарын тiлбестеп салған:Тарас Шевченконыӊ, ЯнисРайнистiӊ, ИванФранконыӊ, КорнейЧуковскийнiӊ паза даапасха пасхазыныӊ.Н.Г.Доможаков-хакас литературада «Ыраххы аалда» пастағыроманныӊ авторы. Мындағкилкiм произведениеи хакас литературазында пастағызынна пазылған. Полғанна литературада роман жанры тӧреенiпрай литератураныӊ тилiп парғанынкӧзiтче. Ол романныӊiкiнҷi чардығынпасчатхан, че тоозыбызарғамаӊнанмаан. Пастағыроманы тӧрирiне илеедесылтағлар полғаннар.Автор аныӊ алнындапрозанаӊ паспаан дааполза, ол ӱгредiглiг,аймах пiлiстiг кiзi полған.Кӧп публицистическайпаза научнай тоғыстар пасхан.Николай Георгиевич, кӧпархивтерде тоғынып,наа хоныхтӧстирiнде араласханкiзiлернеӊ, улғаатпарған чоннаӊкӧп чоох апарып, олтустарнаӊ танысхан.Хасхыларныӊчааласханчирлерзер, Сойан сын азыра чалғысазах чолҷа Тувачирiнзер чалаӊ чӧркилген. Прай хакас литературазыныӊулуғопыды,хакасчонныӊСоветӱлгӱзiтузындатӧрiппайаанлитературатiлiпастағыромантӧрирiндечахсыполызығполғаннар.
«Ыраххы аалда» роман илееде аймахчон тiллерiне тiлбестелген. Роман 1960 чылда сыххан. Аннаӊпеер он iкi хати чарых кӧрдi.Аны читi хати орыс тiлiнеӊ,iкi хати хырғыс, тыва,алтай тiллерiнеӊ сығарғаннар.Роман-газета пастыра ол прай тилекейге тараан.
Bдӧкроман хоостыра суурылған«Последний год Беркута» киноны кӧпаймах кӧрiгҷiпаалаан. Н.Доможаков, роман пазарғатимненiп, архивтерде кӧптоғынған,улуғчастығкiзiлернеӊтоғазып,хакасчонныӊиргiчуртазынаӊарсуурған. Кӧзiдiмгеалза,хайди теер истирiн, пiчiрӧтударын,аннаӊдаапасханимелернi.Хасхыларныӊчааласханчирлерзерчӧрген.«Ыраххыаалда»романалынҷакниганаӊкилкiмиздательстволарда(Москвадағы«Хоослитература»,«Современник»паза «Советская Россия»),iдӧкХакасияда,Хызылчарда,Новосибирскте,Тывада, Алтайда, Латвияда сыххан.Орыс тiлiне хакас писательнiӊроманынГеннадийСысолятинтiлбестеен. Аныӊлитературнайтворчествозындаолғаннарғапасхан поэмалар, кибелiстерпар: «Сымдахнаӊарғаас»,«Таняҷах»,«Минiӊ азбукам» чыынды. Олар олғаннарныхайдичуртаста орта паза саба тудынмасха ӱгретчелер. Орыс тiлiнеӊ КорнейЧуковскийнiӊ нымахтарын,кибелiстерiн, П.Ершовтыӊ 10
«Пӱгiрадыҷағын»,10совет чоннарыныӊчӱсазыраырларын кӧӧнекилiстiретiлбестепсығарған.Минсағынчам, олғаннарол произведениелернiхынып хығырчаларпазаӱгренчелер.
2.6Н.Г.Доможаковтыӊомазын сағысхакиргенi
НиколайГеоргиевич –позыныӊчонына кӧп туза ағылғанкiзi. Ол кӧп оол-хысхачуртаста чол ас пирген. Мындағулуғ кiзiнiӊ позыныӊ чонына иткен тоғызы,тузазы тикке парбаан. Аныӊомазы, чуртазы хакас кiзiлернiӊчӱректерiнде iсартысхан.
К.Е.Сунчугашева:«Ол полызарға хынҷаӊ.Позы астап ӧскен, кiзiчобаан ол чахсы пiл чеӊ,аннаӊар кiзi тыӊмайыхпазын,ӧзӧкчӧрбезiн тiп сағынҷаӊ».
К.Т.Нербышев:«Аныӊ омазы чӱреемде.Пастағы стихтарым,чоохтарым студент тузындох сыхханнар. Литературазар чолымны Николай Георгиевичпастирға полысхан.«Пас,Каркей, син пазарғасалылған кiзiзiӊ»,-тiҷеӊ.
М.Р.Баинов:«Николай Георгиевичке, ӧкiс-чабысӧскенкiзее, чуртас чырғал полбаан. Öкiскiзiнiӊаар чуртазыныӊ iстерi аныӊсырайында даа, арға мойнындадаа, чӱреенде дее сорыптарартыс салғаннар. Аннаӊараныӊӧкiске ӧӧзi,чабысха чарны ачыҷаӊполар. Н.Доможаков иргi хоныхтыӊиреезiн пасхан,наа хоныхтыӊчарығын кӧргенкiзi. Че позыныӊ прай пiлiзiнол чонынаӊӱлезерге кӱстенҷеӊ»
Д.И.Чанков:«Институтутта Николай Георгиевич пiстi пос тiлiне ӱгреткен.Ол тустаӊ сығарамин наукаа тартылып пастаам.Чиит кiзiнi наука чолына тартылар иде ӱгредергеулуғ ус кирек тiпсанапчам. Наука-iстезiглiг интститутыӊпастағы директоры полып,чылсай пасха-пасха экспедициялар иртiрiп,наукаа кирек кӧпматериал чыып турған. Ол пiлҷеӊ,хайдағспециалисттер наука саринаӊпiске кирек полчатханын.Ученай полып,наука,искусство,литература тiлi ӧзерiндеНиколай Георгиевич хозымы тыӊулуғ».
М.Е.Кильчичаков:«Мин,тайғада ӧскенкiзi,Николай Георгиевичтiӊилбек омазын пiди тиӊнестiрчем:тайғада аймах-пасха ағастарӧсче,че оларныӊ аразында иӊне пӧзiк,иӊне сiлiг,иӊ не пай ағас-олхузухағазы. Мин НиколайГеоргиевичтi чонда сабғасыххан хузух ағазынаӊтиӊнестiрчем».
М.Н.Чебодаев:«Поғдархастығӱлӱс.50чыллар тоозылчатханда,мағааН.Доможаковтыӊ устаанынаӊтоғынарғакилiскен. Ол андада Хакасиядағыыкнига издательствозыныӊдиректоры полған.Аныӊсоонда мағаа оӊарылыстығполған,хайдиол,ХакНИИЯЛИ-ныӊ директорыполып,олох туста 11
Хакасиядағыписательлер тоғызынаӊустап,пединститутталекциялар хығырып,школаларғаучебниктерпазарға маӊнанҷаӊ.А.С.Пушкиннiтiлбестеҷеӊ,позыныӊстихтарын,наука статьяларын,романын пазарғамаӊ тапчаӊ.Bдитоғын пiлген кiзi,чонынаанҷа туза идерге маӊнанғанкiзi-часкалығӱлӱстiгкiзi».
А.Я.Тодыков:«Минсуғдағыӱгретчiлертимнеҷеӊтехникумда ӱгретчеткенде,город аразынҷа сӱстiрчӧрерге хынҷаӊполғабыс пост уста.А Коляла iди чӧрерге хынмаҷаӊ.Олла книгалар аразында хасхланҷаӊ.Городчачӧр кидзебiс,кӧрчебiс,олохла ниме-де пасхлап одырғанполар алай ба книга хығырча».
3.Сӧссоо:
НиколайГеоргиевич позыныӊ чонына кӧптуза ағылғанкiзi. Саблығ писательнi сағысхакирiп, прайзы аныӊ чиит улусхаматап полысханын таныхтапча. Ол кӧп оол-хысха чуртаста чол ас пирген. Аныӊ iстезiглiг тоғыстары хакастiлiн тилiдерiне кӧпхозым иткеннер. Хакас литературазында пастағыроман пазылғаны аныӊӧзiзiнкиречiлепче. Прай тилекейде аны писатель паза iстезiгҷiтiп таныхтапчалар. Ол тимнеен хакас учебниктерiнеӊкӧп кiзi ӱгренген.Ам даа ӱгренче. Аныӊкибелiстерi, поэмалары школа программаларына кiр парғаннар.Поэттiӊ кибелiстерi чуртастыӊпрай сариларынаӊ палғалыспарғаннар. Ол хакас чонныӊулуғ, илбек кузi полған. Пастағы романныӊавторы полып, хакас литературазын прай тилекейге сабландыр салған. Хакас чон анынаӊ тыӊпайаан. Че ачырғастығ,амғы тусха теере илеедетӧгыстар. Аныӊитсалған, халғыссалған тоғыстарыпiске ле нимес, пiстiӊсообыстағы тӧллергечахсы хумартхы полар тiп сағынчам.
4.Тузаланғанлитература:
1.Учебник«Хакас литературазы» (филология профильi10-11 кл.)- Абакан:Хакасское книжноеиздательство,2007.80-100 стр.
2.«Хабар»// статья А.Султреков «Кибелiстерi ниме чоохтаан», 29 кӱрген,2016чыл
3.«Хабар»// статья «Тӧреенчирiнiӊ ырҷызы»статья,20 кӱрген, 2016 чыл
4.«Хабар» //статья «Ундыдылғантоғазығларныӊкӧглерi» статья 26 кӱрген,2016 чыл
5.«Тигiр хуры»,Ағбан, Хакаскнига издательствозы,№7, 2011
6.Виктория Карамашева «Творчество хакасских писателей в школе»-Абакан.1995
7.«Николай Георгиевич Доможаков. Писатель, учёный, педагог» учебное электронное приложение,Министерство образования и науки РХ.
8.«История хакасской литературы», Абака2011 г,
