Сахалитературатыгар 8 кылааска үлэлиир программа.
Быһаарыы сурук
Россия үөрэҕин сүрүннүүр Федеральнай государственнай стандартүүнэр көлүөнэни киһилии сиэрдээх, ийэ дойдуга бэриниилээх сомоҕо гражданскайуопсастыбаҕа түмэр сыаллаах. Стандарт россия норуоттарын ураты култуураларынуонна тылларын чөлүн харыстыыр, сайыннарар суолу тутуһар. Араас норуоттаролохторун сэһэнин (философиятын), өйдөрүн күүһүн, уйулҕаларын кэрэһиттэрин түмэн, модун күүһүрэр, сайдар государство буолуохтааҕа тоһоҕолоон бэлиэтэнэр.
Киһититии,сиэр-майгы кииллээх үөрэх стандарта сайдыы суолун, тускутун, хайысхаларынуонна ньымаларынтобулууну, үөрэнээччи толкуйдуур, чинчийэр, айар кыахтарынарыйыыны эрэйэр. Бу уустук соруктары ситиһии үөрэх предметин билиитускутуттан тахсан, оҕо билиини ылыы, иҥэринии ньымаларын бэйэтэ тобулар,баһылыыр эйгэтин үөскэтиигэ тирэҕирэр, күннэтэ үүнэр, улаатар киһи уоннасуруйааччы, уус-уран литература алтыһыыта — сиэрдээх майгы, духуобунасэдэркээн дьон өйүгэр-сүрэҕэр иҥиитигэр, дьиҥ киһилии олох ис киилэолоҕуруутугар тиэрдэр суолларынан, ньымаларынан ситиһиллэр кыахтаах.
“Норуот айымньыта уонна уус-уранлитература” программа Российскай Федерация Үөрэҕин министерствота бигэргэппитлитератураҕа үөрэхтээһиҥҥэ федеральнай государственнай стандартынметодологическайтөрүттэригэр уонна дидактическай ирдэбиллэригэр тирэҕирэр. Программа саха литературатын учууталларыгар саҥа соруктары туруорар. Оҕону үөрэтэр, иитэр, сайыннарар үлэлэрин саҥалыы тыыннаах өйүнэн-санаанантускулаан, сонуннук тэринэллэрин эрэйэр.
Алта уон сыл усталаах-туоратыгар нууччалитературатын оскуолаҕа үөрэтииттэн илиитин араарбакка айа-тута, үлэлии сылдьарбиллиилээх учуутал, педпгог-учуонай Л.С. Айзерман биир идэлээхтэригэр биэрэрсүрүн ыйытыыта: “зачем и для чего изучать литературу в школе?” бүгүн литература учууталыгар ураты сытыытык турда. Туох сыаллаах, тугуситиһээри литератураны оскуолаҕа үөрэх предметин быһыытынан үөрэтэбитий? Буыйытыыга эппиэти үгүстэр бэрт судургу, үгүс мөккүөрэ суох курдук өйдүүллэр. Олэрээри дириҥник хорутан толкуйдаан көрдөххө, ис дьиҥэр эппиэт судургута суоҕаөйдөнөр. Уус-уран литература үөрэх предметин быһыытынан икки кэриҥнээхтикөйдөнөрө, чорботон литература историятын, теориятын биллэриини баһылыыркэриҥнээх (доминирующай) хайысханан үөрэтэн кэлбиппит биллэр. Ол, биллэнтурар, олох, былаас ирдэбиллэриттэн тутулуктааҕа.
Ис дьиҥэр уус-уран литература — киһиумусулҕаннаах ис туругун, уйулҕатын тойуга, ыарыыта, ырыата, өйүн-сүрэҕинбүппэт мөккүөнэ, сэһэнэ. Литератураны үөрэтии, бастатан туран, ити умсулҕаны,өй-сүрэх мөккүөрүн ырытан ылыныыга, дириҥ, улаҕалаах толкуйу арыйыыгатуһуланыахтаах. Ол эрэ кэнниттэн, өй-сүрэх аһыллан, санаа сааһыланан,үөрэнээччи (ааҕааччы) ис киэлитэ сырдаан, суруйааччы хараҕынан олоҕу көрүүсалаллан бардаҕына эрэ, уус-уран айымньы айыллыбыт ньымаларын, автор айар маастарыстыбатын,айымньы саха литературатыгарылар миэстэтин эридьиэстэһии киэлитинэн ыытыллараолохтоох. Бүгүн уус-уран литература оҕону иитэр, сайыннарар суолтатаураты болҕомтоҕо ылыллыыта – кини тугунан да солбуллубат үрдүк аналын, ис дьиҥайылгытын, тыл уйулҕатын эгэлгэ мындырын күүһүнэн киһи, дьон-сэргэ, олох дириҥ,ураты кэриҥнээх дьүһүлгэннэрин кичимин өй-сүрэх күүһүнэн арыйыы, ылыныысуолунан ыытыллытын эрэйэр, онно дьулуһар, ону өрө тутар.
Программа сүрүн сыала кини соруктарынбыһаарар, олортон сүрүннэринэн манныктары бэлиэтиибит:
-ааҕыы култууратыгар дьулуһуу, ааҕааччыны иитии;
-уус-уран айымньыны оҕо тус суолталаахтык (личностно значимое восприятие),эстетическэй таһымынан ылынар дьоҕурун сайыннарыы
— төрөөбүтноруотун духовнай күүһүнэн ийэ тыынын иитийэхтээбит сахалыы саӊнаах, айыытыыннаах киһини иитии;
-бииргэ олорор, аймах, уруу омуктар (эбээн, эбэ²ки, юкагир, долган о.д.а.),нуучча уонна аан дойду норуоттарын чулуу айымньыларын үтүө тыынын иӊэриммит,норуоттар үтүө, доҕордуу сыһыаннаһыыларын – олох сайдыытын тутулгутун курдукөйдүүр (поликультурнай) личноһы иитии.
Көстөрүн курдук, программа соруктара биирсүрүннээхтэр – уус уран литератураны киһини иитэр, сайыннарар, айааччы,чинчийээччи кэскиллээх эркээйитигэр киллэрэр, дьоӊӊо барытыгар ураты дьайардухуобунай, сырдык күүс быһыытынан көрүллэр.
Программа биир суол бэлиэ өрүтүнэн ийэлитература күүһүнэн оҕо өй-санаа, ис турук өттүнэн сайдыыта – киһи тас эйгэниылынар кыаҕын бары өрүттэрин тэӊинэн, табыгастаахтык дьүөрэлээһини эрэйэруратытын болҕомто киинигэр тутуу буолар. Ол инниттэн “баччаны билэр, оччонусатыыр, ону кыайар буолуохтаах” диэн ирдэбиллэри туруорбакка, үөрэнээччикылаастан кылааска ааҕар, ырытар, суруйар, айар, чинчийэр кыахтарын арыйыы,сайыннарыы олуктарынан уратыларын, тиһигин, методическай сүрүнүн сырдатаргахолоннубут. Бу кэриӊнэри быһаччы программа ис хоһоонугар болҕомтоҕо ыларгадьулустубут.
Программа үөрэнээччи маннык дэгиттэр сатабылларын сайыннарыыга туһуланыыта (ФГҮӨС) :
1.Бодоруһар сатабыл( коммуникативнай):
-үөрэнээччи тыл үөрүйэхтэрин, тылынан уонна суругунан үлэ культуратын иҥэрэргэ дьулуһар;
-сатаан саҥарар, кэпсиир дьоҕурга үөрэнэсатыыр;
— атын дьону кытта бодоруһар дьоҕурун сайыннарар;
— бөлөххө сатаан үлэлииргэ, бэйэтинсанаатын тиэрдэргэ дьулуһар;
— атын үөрэнээччи санаатын истэр,дьүүллэһэр.
2. Билиини-көрүүнү ылар сатабыл( познавательнай):
— үөрэнээччи билиини бэйэтэ ыларга үлэлиир;
— үөрэнээччи билэриттэн тирэҕирэн уруогун туһулаан ыытар сыалы туруорунарга үөрэнэр;
-тэҥниир, быһаарсар, дакаастыыр;
-санаатын сааһылаан тиэрдэр, аахпыттан, өйтөнсуруйууну сатыыр.
3. Тус сыаллаах сатабыл (личностнай):
— үөрэнээччи үөрэххэ баҕатын күүһүрдэр;
— саха литературатын суолтатын өйдүүр;
— саха литературатын билии норуот тыына буоларынөйдүүргэ дьулуһар;
— саха литературата олоххо суолталааҕын билэр.
4. Бэйэни салайынар сатабыл ( регулятивнай):
-үөрэнээччи үөрэх кэмигэр хонтуруолланар;
— бөлөххө үлэлиир дьоҕурун сайыннарар;
-уруок кэмигэр үлэтин сааһыланар;
— бөлөҕү кытта үлэлииргэ былаан оҥосторго үөрэнэр;
— үлэ биир көрүҥүттэн атын көрүҥҥэ түргэнник көһөр;
-сыыһатын көннөрө, былаанын толоро сатыыр;
-учууталы кытта биир тэтимҥэ үлэлииргэ, сыанатынчуолкайдыырга үлэтин туһулуур.
5. Миэтэбиридимиэтинэй сатабыллар:
— тылынан уонна суругунан иһитиннэрии оҥоруу;
— ааҕыы араас ньыматын баһылааһын;
— билиини хаһыатынан, телевизорынан, интиэрниэтинэн,тылдьытынан ылыы;
— билбити сатаан тиэрдии;
— аудитория иннигэр биллэрии, иһитиннэрии, дакылаат оҥоруу;
— саха литературатын уруоктарыгар ылбыт билиини олоххо туһаныы.
Программасүрүн тутула ис хоһооно.
Уус-уран айымньыны ааҕарын таһынан,саха литературата үөскээбит уонна сайдан кэлбитсуолун билиһиннэрэр соругу туруорабыт.Ол иһин уус-уран айымньы историзмпринцибин тутуһан,литература сайдыытын (литературнай процесс) сүрүнтүһүмэхтэринэн сааһыланна.Суруйааччы олоҕу көрүүтэ ,философията,эстетикэтэ,айармаастарыстыбата,ураты стилэ анаан-минээн үөрэтиллэр.
Ханныкбаҕарар киһи үрдүк уус-уран таһымнаах айымньыны ааҕыыттан дуоһуйар,туох эмэсанааҕа тиийэр.Оттон үөрэнээччисыыйа сайдан иһэр оҕотукөйүгэр-санаатыгар,иэйиитигэр уус-уран айымньыттан сөптөөх хоруйубулан,дьону-сэргэни,олоҕу сылыктыы,быһаара,сыаналыы үөрэнэр.
8кылааска саха литературатын үөрэтии түмүк ситииһитэ.
1.Үөрэнээччи билиитэ уонна сатабыла:
Уус –уран.наука,публицистика айымньыларынтаба,өйдөөн,кудуччу ааҕар.
v 10-чахоһоону уонна 2-3 кэпсээнинэн айымньыттан быһа тардыыны өйтөн ааҕар;
v уус-уранайымньы олоҕу хоһуйар искусство көрүҥэ,ааспыт,билиҥҥи,кэлэр кэмнээҕи олохуус-уран кэрэһитэ,туоһута буоларын өйдүүр;
v сахаклассик суруйааччыларын олоҕун кэпсээниттэн сорох айымньытын хайдах айбытынбилэр;
v уус-уранайымньы тиэмэтин,сүрүн санаатын,тутулун,геройдара туохуратылааҕын,майгыннаһарын көмөтө суох арааран билэр,сыаналыыр;
v айымньылитература хайа салаатыгар киирэрин(эпос,лирика,драма),ханнык көрүҥэ буоларынарааран билэр;
v эпическэйайымньы сюжета олохханнык чахчытыгар олоҕуран суруллубутун быһаарар;айымньы исномоҕункэм-кэрдии ситимин,хоһуйар кэм бэлиэтин кытта ситимнээн өйдүүр;
v айымньыгакиһи ис дууһаиын,уйулҕатын майгытын-сигилитин ойуулуур ньымалары кэтээнкөрөр.быһаарар,бэйэтэ айан холоноругар туһанар;
v айымньытус-туһунан олуга ситимнээҕин өйдүүр;хас олук айымньы ис номоҕо уонна харахтерарылларыгар туох суолталааҕын быһаарар;
v уус-уранайымньыга,геройга ойууланар түгэҥҥэ авторхайдах сыһыаннааҕын кэтээнкөрөр,быһаарар;
v уус-уранайымньыныайар сүрүн үгэһи ,ойуулуур-дьүһүннүүр ньыма арааһын,истиилин арааранбилэр,айымньыны ырытарга,бэйэтэ айан холоноругар,эрчиллэригэр туттар;
v уус-уранайымньы туруорар сүрүн ,ойоҕос проблематын өйдүүр,автор ону быһаарар,сыаналыырсуолун сылыктаан болҕойор;
v литератураүөрэҕэр сыһыаннаах тылдьыты, ыйынньыгы ,энциклопедияны сатаан туһанар.
2. Үөрэнээччи тылын сайдыыта:
v айымньыныэбэтэр быһа тардыыны,өйгй үөрэппити литература ханнык көрүҥэ буоларынөйдөөн,хоһоонноохтук,уус-ураннык ааҕар;
v олоҥхонутолорорго холонон эрчиллэр;
v айымньыныуус-ураннык кэпсиир;
v аахпыттиэкискэ судургу эбэтэр уустук былааны оҥорор;
v уус-уранайымньыга эбэтэр бэйэ билбитигэр олоҕуранөйтөн суруйар;сүрүн теройухарахтеристикалаан,тэҥнээн,геройдары түмэн эбэтэр утарыта тутан;суруйааччы айарүлэтин харахтеристикалаан,олоҕун кылгас кэпсээнин эбэтэр биир түгэнин бэйэчинчийиитин түмүгүнэн;айымньы көтөҕөр проблематын,.тылын-өһүн ырытан;уус-урануратытын,суолтатын быһааран;
v өйтөнсуруйуу араас ньыматыгар(ойууулаааһын,сэһэргээһин.тойоннооһун) эрчиллэр;
v бэйэсанаатын тылынан уонна суругунан этэргэ былаан оҥорор;-аахпыт айымньы,көрбүткиинэ,спектакль,телевизорынан,радионан биэрии уонна искусство атын дакөрүҥүн(хартыына,скульптура,уус-уран оноьук уо.д .а.)туһунан бэйэ санаатынэтэр.суруйар,аннотация оҥорор;
v кыракээмэйдээх кэпсээни,хоһоону айарга холонор.
Ытык өйдөбүллэри үөрэнээччигэ иҥэриитүмүгэ:
- киһи сайдыылаах уонна ситиһиилээх буоларыгар төрөөбүт тылынан ааҕыы суолтатын өйдүүр;уус-уран литератураны тылынан искусство ураты көрүҥүн быһыытынан сыаналыыр;
- тулалыыр эйгэ туһунан билии-көрүүааҕыы көмөтүнэн кэҥиирин-дириҥиирин өйдүүр;
- норуот айымньытауоннауус-уран литературатасаха төрүт олоҕун-дьаһаҕын,историятын.тылын-өһүн.култууратын көстүүтэ буоларынөйдүүр,сыаналыыр;
- Саха сирин,Россия уонна аан дойду норуоттарын чулуу айымньыларын ааҕан,атын норуот култууратын,литературатын ытыктыыр;
- үтүөнү-мөкүнү,сырдыгы-хараҥаны арааран,сиэри тутуһуу,амарах,аһыныгас,дьоҥҥо кыһамньылаах майгы үчүгэйгэ тиэрдэрин өйдүүр.
Кылаастарынаноҕолор үлэлэрин тэрийии араастара.
8 кылаас.
- Бөлөҕүнэн,пааранан, тус туһаайыылаах дьарык.
· Бэриллибит схеманан айымньыныырытыы,инсценировка,бырайыактааһын.
· Бэйэ соҕотоҕун эбэтэр коллективы кыттасэргэ үлэлээһинин тэрийии
· . Экскурсиялар ,өйгө үөрэтии,өйтөнсуруйуулар,рефераттар
Үөрэнээччибилиитин бэрэбиэркэлиир,хонтуруоллуур үлэлэр көрүҥнэрэ.
8 кылаас
· Күннээҕи хатылыыр сорудахтар, тиэмэнитүмүктүүр семинар уруоктар, анал тиэмэҕэ диспуттар.
· Чиэппэрдээҕи хатылыырүлэлэр,тургутуктар,литературнай диктаннар.
· Бырайыактыыр улэлэр,сыл аҥарынан ,сылтүмүгүнэн хонтуруоллуур үлэлэр,тургутуктар.
8кылаастары саха литературатыгар үөрэтиигэтуттуллар литература.
Учебниктар:
Төрөөбүт литературабыт,8 кылаас, 1,2 чаас”Бичик», 2016с.
Методическайлитературалар,тургутуктар:
1.Аман өс,Н.И.Филиппова,М.Т.Гоголева,”Бичик»,1994с,.
2.Саха тылыгар уонна литературатыгар тирэхбэлиэлэри туһаныы,В.В.Скрябин,Дьокуускай,1993с.
3.Хоһоонноохтукааҕыы,Е.М.Поликарпова,Дьокуускай,1992с.
4.Саха литературатыгар уус-уранлитератураны үөрэтии туһунан санаалар,Н.И.Бугаев, ,”Бичик»,1998с.
5.Олоҥхону оскуолаҕа үөрэтии,Н.И.Филиппова, Дьокуускай,1981с.
6.Саха фольклора, , Н.И.Филиппова,Дьокуускай,1986с.
8.Саха литературата үйэлэркирбиилэригэр,В.Б.Окорокова”,Бичик”,2000с.
9.Саха литературатын уонна култууратынбилиэн-көрүөн баҕалаахтарга,М.А.Попова,Дьокуускай,2000с
10.Литературатеорията,В.Б.Окорокова,Дьокуускай,2000с.
11.Саха литературатыгартургутуктар,Дьокуускай,2010с.
12.Хоһоонноохтук ааҕыыгауһуйуу,В.С.Кривошапкина,Ытык-Күөл,2010с.
Хаһыаттар:
1”.Кэскил”
2”.Саха сирэ.”
3”.Кыым.”
Сурунааллар:
1”.Чолбон.”
2”.Хатан.”
3”.Күрүлгэн”.
