1слайд (фото)
Хәйерлекөн, хөрмәтле жюри ағзалары, уҡытыусылар, талиптар!
Бөгөноҫталык класымды йырсы ролендә башлап ебәрергә булдым.
Әйҙәгеҙ,йәшәргә көс биргән,матур тойғолар уятҡан Зилә Мостафина башҡарыуында йыр тыңлапалайыҡ. Ләйлә Ғалиева репертуарынан Миҙгелдәр.
2СЛАЙД
1. Мизгелләрне сагыныпкөтәбез,
Ә гомерләр сизелми үтә.
Йөрәкләрне әрнетеп, өтеп,
Кемнәрдер мәңгелеккә китә.
Якты дөньяларга бер тугач,
Яшәргә иде туйганчы…
Якты дөньялардан кемтуйган?
Яшәт, Ходай ,йөзләртулганчы!
Йыр оҡшанымы? Дауам итәбеҙме?
2.Тәҡдирҙәряҙылған маңлайға,
Урап үтеп булмай яҙмышты.
Бәхет өсөн ергә тыуғанбыҙ,
Сәскәләргә күмеп тормошто.
Ҡушымта:
Яҡты донъяларға бер тыуғас,
Йәшәргә ине туйғансы…
Яҡты донъяларҙан кем туйған,
Йәшәт ,Хоҙай, йөҙҙәр тулғансы …
Ни өсөн былйырҙы ике тапҡыр тыңланыҡ,береһе татар телендә,икенсеһе әҙәби башҡорт телендә.
Ә хәҙер былйырҙың беренсе куплетын тағы ла уҡып ишеттерәм.Иғтибар менән тыңлайбыҙ. Һәмайырмаһын табырға тырышабыҙ. Йырҙың текстын ҡарап барабыҙ.
3 СЛАЙД
Тәҡдирләр язылған маңғайға,
Урап үтеп булмай язмышны.
Бәхет өчөн жиргә тыуғанбыз,
Чәчкәләргә күмеп тормошно.
Якты дөньяларға бер туғач,
Йәшәргә иде туйганчы…
Якты дөньялардан кем туйған?
Йәшәт, Ходай ,йөзләр тулғанчы!
1-се йырниндәй телдә йырланды. Эйе,татар телендә,икенсеһе?Әҙәби башҡорт телендә. Ниндәйтелдә йырҙың һүҙҙәрен уҡып ишеттерҙем, диалект телендә?Нимә ул диалект?
4 СЛАЙД
Диалектдөйөм халыҡ телендә ниндәйҙер бер һыҙаттары менән айырылып торған ерле тел;дөйөм халыҡ теленең үҙенсәлекле бер тармағы.
Ә бына миншиғырҙы уҡыған диалект тураһында нимә әйтә алаһығыҙ?
— Башҡорт һәмтатар теле үҙенсәлектәрен бергә туплаған төнъяҡ-көнбайыш диалекты.
— Һеҙ буласаҡуҡытыусылар. Беҙҙең республикала ниндәй диалекттарҙа һөйләшкәндәрен белергәкәрәк тип уйлайһығыҙмы?
— Эйе, уҡыпбөткәс республикабыҙҙың төрлө мөйөштәренә эшкә барасаҡбыҙ, шуға ла башҡорттеленең диалекттарын белергә тейешбеҙ тип уйлайым.
— Ә ни өсөн?
— Беҙгә балаларһөйләшкән диалекттың үҙенсәлектәрен өйрәнеп,ошо һөйләшкә таянып дәрестәртөҙөргә кәрәк.
— 5 – 6 СЛАЙД
— Ысынлап та,уйҙарығыҙ дөрөҫ. Киләсәктә беҙҙең яҡтарға эшкә килһәгеҙ ,2019 , 2020 йылда сыҡҡан төнъяҡ- көнбайыш шарттарында белем алған 5-се, 6-сыкласс уҡыусылары өсөн “Башҡорт теленән кластан тыш уҡыу” китаптары һәмуҡытыусылар өсөн “Төнъяҡ-көнбайыш диалект шарттарында башҡорт телен уҡытыубуйынса өҫтәмә ҡулланмалар” ярҙамғакилер тип уйлайым. Мин ул китаптарҙың береһендә рецензент булһам, икенсеһендәавторҙар исемлегендәмен һәм үҙемдең тәжрибәм менән уртаҡлашҡанмын.
Һәр кешеөсөн үҙе һөйләшкән теле яҡын. Ул үҙенсә һөйләшә һәм фекер йөрөтә , ә беҙҙеңмаҡсатыбыҙ ( на экране “ Башҡорт әҙәби телендә һөйләшергә өйрәтеү”).
— Тимәк, беҙгәнимә эшләргә кәрәк?
— Балаларҙыниндәй диалектта һөйләшеүҙәренә ҡарамаҫтан, башҡорт теле дәрестәрендә башҡортәҙәби теленә өйрәтергә кәрәк.
— Ошонан сығыпбеҙҙең алда ниндәй проблема тыуа?
Тимәк оҫталыҡ класының темаһы ошо була ( экранда)
7 СЛАЙД
“ Төнъяҡ-көнбайыш шарттарында уҡыусыларҙы әҙәби башҡорт телендәһөйләшергә өйрәтеү һәм уларҙың лингвистик компетенцияларын үҫтереү”.
8 СЛАЙД
Кешеләрҙе ерҙә тел йөрөтә,
Тылсым асҡысындай тел үҙе…
Йәнебеҙгә, тәнебеҙгә дауа –
Телебеҙҙең тере диңгеҙе.
(Р.Шәкүр)
9 СЛАЙД
Тәҡдирләр язылған маңғайға,
Урап үтеп булмай язмышны.
Бәхет өчөн жиргә тыуғанбыз,
Чәчкәләргә күмеп тормошно.
— Диалектһүҙҙәрен әҙәби телдә йтегеҙ әле.
— Тәҡдирҙәр,сәскәләр.
— Әйҙәгеҙ сәскәһүҙен тикшерәйек.
— Был һүҙнимәне белдерә?
— Ниндәйһорауға яуап бирә? Исем- ул нимә?
Исем ул- үҙаллы һүҙ төркөмө. 10 СЛАЙД
Әйҙәгеҙ,Ҡағиҙә сығарайыҡ:
Предметтыбелдереп кем?нимә? һорауына яуап бирә.
Ә хәҙертөнъяҡ- көнбайыш диалектында бирелгән исемдәрҙе ҡарап үтәйек.
Исемдәрҙең дөрөҫәйтелеше
11 слайд
|
Ерле һөйләштә |
Әҙәби телдә |
Һығымта
|
|
|
һүҙ башында |
һүҙ аҙағында |
||
|
1. чәчкә, чаңғы, көч |
2. сәскә, саңғы, көс |
3. ч өнө с өнөнә үҙгәрә |
|
|
сорау, сандыҡ |
һорау, һандыҡ |
с өнө һ өнөнә үҙгәрә |
|
|
ырыс, ылыс |
ырыҫ, ылыҫ |
|
с өнө ҫ өнөнә үҙгәрә |
|
яз, ҡыз |
яҙ, ҡыҙ |
|
з өнө ҙ өнөнә үҙгәрә |
|
жиләк, жимеш,жиләк |
еләк, емеш,еләк |
Жи дифтонгы йе дифтонгыһына үҙгәрә |
|
Ял итепалайыҡ әле (музыка уйнай). Сәскәләр таратам.
— Мин һеҙгәнимәләр тараттым?
— Сәскәләр.
— Ә ниндәй сәскәләр?Тюльпандар.
— Әйҙәгеҙ әле тюльпандарһүҙен төнъяҡ –көнбайыш диалектында әйтәйек. ТЮЛЬПАННАР.
12 СЛАЙД
Исемдәрҙәкүплек ялғауҙарының дөрөҫ әйтелеше һәм яҙылышына иғтибар итәйек.
|
Исемдәрҙең аҙағында килә торған хәрефтәр |
Күплек ялғауының варианттары |
||
|
һөйләштә |
әҙәби телдә |
||
|
а,ә,о,ө,ы,е,я
|
-лар, -ләр |
-лар , -ләр |
|
|
л,м,н,ң,з,ж |
-нар, -нәр |
—дар, -дәр
|
|
|
б,в,г,д,к,ҡ,п,с,ҫ,т,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ |
-лар, -ләр
|
-тар, -тәр |
|
|
ҙ,й,р,у,ү,и,ю
|
-лар, -ләр |
-ҙар, -ҙәр |
|
Ерле һөйләштәисемдәрҙең күплек варианты 2 генә төрлө: -лар/ләр, м, н, ң хәрефтәренән һуң-нар/нәр.
Әҙәби телдә4. Уҡыусылар менән төрлө эштәр башҡарғандан һуң, Һығымта сығарыла?
— һуҙынҡыларҙан һуң –лар, ләр,
— ерле һөйләштәге – нар/нәр урынына, л, з,журынына – дар/дәр,
— һаңғырау тартынҡыларҙан һуң, һаңғырау тартынҡығабашланған –тар/тәр,
— (ҡыҙҙар, малайҙар, ҡарҙар, тауҙар, көтөүҙәр(бында у,ү өндәре тартынҡы өн икәнен аңлатыу мөһим, и, ю хәрефтәренәнһуң –ҙар/ҙәр.
Бөгөнгө көн уҡытыусыһы әҙер яуап, ҡағиҙәнеаңлатып биреүсе түгел, ә уҡыусыларҙың уҡыуын ойоштороусы, “уҡырға өйрән”принцибы буйынса эшләүсе, баланы белемде үҙенә табырға өйрәтеүсе. Уҡыусы үҙбелемен үҙе төҙөй. Был принциптың тәрбиәүи потенциалы фекерҙе үҫтерергә, уҡыуменән үҙеңә идара итеү теләге, үҙеңде баһаларға, аҡыл үҫешенән тыш, рухисоциаль шәхес үҫтерергә булышлыҡ итә.
13 слайд
Ошонансығып,дәрестең психологик – педагогик, методик факторҙарын билдәләйбеҙ:
— уҡыусы һөйләгәнгә эскерһеҙ ҡыҙыҡһыныукүрһәтеү,
— исем менән өндәшеү,
— һөйләшеү парын теләктәре буйынса һайлау,
— дәрестә юмор, шаяртыу,
— материал һайлағанда уҡыусыларҙыңҡыҙыҡһыныуын, һорауҙарын, тормош тәжрибәһен иҫәпкә алыу,
— телмәрҙең эмоционаллеге,
Методикфакторҙар: 14 слайд
— дәресте һөйләү күнекмәләрен формалаштырыуөсөн күнегеүҙәр серияһы итеп түгел, ә реаль аралашыу процесы итеп төҙөү,
— ситуациялар моделләштереү.
Коммуникативкомпетенция үҫтереүҙең төп принцибы: аралашыу аша аралашырға өйрәтеү.
Әхәҙер алдарығыҙҙа ятҡан тюльпандарға ҡылымдар уйлайыҡ әле.
Тюльпандарни эшләйҙәр?
Үҫәләр, сәскә аталар, дөнъяны матурлайҙар,бизәйҙәр.Тюльпандаряҙғы дөнъяны матурлайҙар.
Былһөйләмдә Тюльпан – ул нимә?
— Исем,предмет.
Матурлай һүҙе нимәне белдерә?
15 СЛАЙД
— Ҡылым.Предметтың эш – хәрәкәтен белдергән һүҙ. (Исем кеүек үк схема сығарыла).
Әйҙәгеҙ,ҡылым төшөнсәһенә билдәләмә сығарайыҡ. (Презентация ҡылым), бында нимәяҙабыҙ?
— Предмет билдәһе, торошо.
— Шунан? (Һорауҙарын, нимә икәнен яҙабыҙ).Схеманан сығып һорауҙар уйлағыҙ?
— Ҡылым нимәне белдерә? Ниндәй һорауҙарға яуапбирә? Нимәне аңлата?
— Әйҙәгеҙ бергәләп билдәләмә сығарайыҡ.
(Ҡылым — үҙ аллы һүҙ төркөмө. Ниндәй ҙә булһазаттың, предметтың, эшен, хәрәкәтен йә торошон белдергән һүҙҙәр ҡылым типатала).
Ҡылымдар нимә(ни) эшләй, нимә(ни)эшләне, нимә(ни) эшләйине, нимә(ни) эшләй торғайны, нимә(ни) эшләр тигән һорауҙарҙың береһенә яуапбирә.
Эстән генә әйтегеҙ.
Хәҙер шундай эш эшләп алайыҡ. 16 СЛАЙД
Бирелгән ҡылымдарҙы ерле һөйләштә һәмәҙәби телдә парлаштырып яҘырға, әйтергә.
ҺЫҒЫМТАЯҺАЙЫҠ.
Әҙәбителдә ерле һөйләштәге ҡулланылған ҡылымдарҙың башындағы ч өнө урынына стартынҡыһы, с өнө урынына һ тартынҡыһы ҡулланыла.
Шулайуҡ юҡлыҡ формаһында с ҫ-ға үҙгәрә.
Әҙәбителдәге өй өндәре ҡушылмалары урынына һүҙҙең башында һөйләштә ү өнө ҡулланыла.
Ерлеһөйләштең һүҙ башында әҙәби телдәге й өнө урынына ж тартынҡыһы ҡулланыла
17 СЛАЙД
Ҡылымдарҙың дөрөҫәйтелеше
|
Ерле һөйләштә |
Әҙәби телдә |
Һығымта
|
|
|
һүҙ башында |
һүҙ аҙағында |
||
|
чыҡ, чәч, ач, эч |
сыҡ, сәс, ас, эс |
ч өнө с өнөнә үҙгәрә |
|
|
сайла, сикер |
һайла, һикер |
с өнө һ өнөнә үҙгәрә |
|
|
үс, кис |
үҫ, киҫ |
|
с өнө ҫ өнөнә үҙгәрә |
|
яз, түз |
яҙ, түҙ |
|
з өнө ҙ өнөнә үҙгәрә |
|
житте, жибәр |
етте, ебәр |
Жи дифтонгы йе дифтонгыһына үҙгәрә |
|
18СЛАЙД
Кит, яҙ, бар,көл,килҡылымдарын үткән замандың 3-сө затында ҡуйып яҙығыҙ, таратма материалдыҡулланып, һығымта сығарығыҙ.
Ҡылымдарҙыңүткән заман ялғауының дөрөҫ яҙылышы
|
Ҡылым аҙағында килә торған хәрефтәр |
Үткән заман ялғауының варианттары
|
|
|
Ерле һөйләштә |
Әҙәби телдә |
|
|
а, ә |
— ды, — де |
-ны, -не |
|
л, м, н |
— ды, — де; (- до, — дө) |
|
|
к, ҡ, п, с, ҫ, т, ч |
— ты, — те; (- то, — тө) |
|
|
з, ҙ, й, р, у |
— ды, — де |
— ҙы, — ҙе; (- ҙо, — ҙө) |
Һығымта.
Зат менәнүҙгәргәндә, ерле һөйләштәге з урынына ҙ өнө яҙыла
(Фәррәх Дәүләтшин шиғырҙарынан
1. Һүҙҙәр йөрөй, һорау бирәләр:
“Нимә Ватан? Ватан нимә?” – тип.
Бер ҡараһаң, һорай кеүектәр:
“Әсәй нимә? Атай нимә?” – тип.
2. Кешеләргә бер һүҙ ҙә бит житә,
Ул һүҙ булһа ысын йөрәктән…
3. Әсә жырлай…Мәхмүт йөрәгенә
Ағыла йырәллә ҡайҙарҙан.
Алыҫтарҙан сыңлапкилә төҫлө
Ата-баба тыуғанярҙарҙан. (һан)
Барған, йырлай, ҡайта,килгән, уҡыған ҡылымдарын күплек һанда ҡуйып яҙығыҙ, һығымтасығарығыҙ.
.
Йомғаҡлау
— Хәҙерүҙегеҙҙе баһалағыҙ.
Минөйрәндем…
1. Исем, ҡылым һүҙтөркөмөнә билдәләмә әйтә алам.
2. Ҡылымдарҙыңялғауҙарын (грамматик категорияларын) билдәләй алам.
3. Төньяҡ-көнбайышдиалектында бирелгән ҡылымдарҙың үҙгәрешен, грамматик категорияларҙың әҙәбителдә дөрөҫ ҡулланылышын аңлата алам.
Төньяҡ-көнбайышрайондарына эшкә барырға тура килһә, тағы шуны ла хәтергә һалып ҡуйығыҙ: беҙҙеңмаҡсат – ошонда йәшәгән халыҡтың тарихын, шәжәрәләрен өйрәнеп, уларҙы үҙасылдарына алып ҡайтыу.
Һәр дәрес– ул педагогик сәнғәт әҫәре. Әһәр сәнғәт әҫәре, кем уны ижад итә, шуға бәйле. Һәр дәрес уҡытыусы тарафынанбалаларға бүләк кеүек уйланылған булырға тейеш. Әйҙәгеҙ, бындай бүләктәрҙебалаларға булдыра алған тиклем күберәк бүләк итәйек!
Иғтибарығыҙ өсөн рәхмәт!
Һорауҙарығыҙ булһа, рәхим итегеҙ!
