Муниципальное бюджетное образовательноеучреждение
Карачаевского городского округа
«Средняя школа №2г. Теберда
им. М.И. Халилова»
Хазырлагъан: 9 –чу классны сохтасы
Магулаланы Мариам
Устаз: Апполаны Б. Б.
2022дж.
ДЕПОРТАЦИЯ– (къысталыу, кечюрюлюу) латин сездю. Ол 2135 джылны мындан алгъа Римде,Римское правогъа киргенди. Тиберийни заманында Республикагъа къаршчытургъанланы азабха мюлклерин сыйырыб, кеслерин Рим къралны къыйыр чеклеринеашыргъандыла. Юйдегилерине, джуукъларына- тенглерине тийилмегенди.
Эндиол заманда кечюрюлген миллетлени барын да алыб къарасакъ, къарачайлыланыайыблары джангыз къарачайлы болгъанларындады.
Атаджурт ючюн къазауатда джигитлик этген, кърал ючюн джан берген солдатланы,офицерлени онгсуз сабийлерин, къарт аталарын, аналарын, юйдегилерин, зорлукъэтиб, рысхыларын сыйырыб, кеслерин кечюрюб, ачдан елтюргенлери ючюн, турадылада геноцид дер орнуна депортация дейдиле. Бу артыкълыкъла депортация тюлдюле,ала геноциддиле.
Ноябрьайны 2-си къарачай миллетни джашауунда эм къыйын, эм бушуу кюнюдю. Саулай миллетнихарам этиб, Ата джуртларын сатхандыла деб, гюнахы болмагъан адамланы оргъан -соргъан этмегенлей, — Орта Азиягъа, Къазахстаннга, Кыргъызстаннга кёчюргенкюнлериди ол кюн. Андан башланыб, миллетни инджилгени сау 14 джылгъасозулгъанды. Не кёб джыл ётсе да унутуллукъ тюлдю къарачай миллет чекгенкъыйынлыкъ. Акъыл унутургъа излесе да, джюрек къоймайды. Аны унутсакъ, асырыкёб затны, кёб адамны унутургъа керек боллукъбуз.
ОртаАзияда къарачай миллетни 43 мингден асламысы сууукъдан, ачдан къырылгъандыла, аланыичлеринде 22 минг сабий. Сиз, джаш адамла борчлусуз халкъыбызны джашаукитабында ол бетин билирге — деб кёб эшитгенме къарт атамдан. Къарачай миллеткечгюнчюлюкню джылларында чекген азабны юсюнден, мен биринчи кере къарт атамданэшитгенме. Туудукълары тегерекге алыб, хапар айт деб тилеселе, эшитмегенча этибкъояды. Тура туруб эсине тюшюб, бир – бирледе кеси хапар айтыб башлаучанды.Аллай заманлада барыбызда шош болуб тегерегине джыйылыб къалабыз. Сакъалыкъалтыраб, джыламугъун тыяргъа кюрешиб селешиб башласа, джюрегим чыгъыбмыкетеди дегенча, тынглаучанма. Аттяны джылагъанын кетюрмей, эки къулагъым джукъэшитмегенча болуб, бир замандан джюрегими басаргъа кюрешиб, алай джарашыбтынглаб башлайма.
…Миллетибизгебек уллу къыйынлыкь келген эди. Алай тургъанлай барыбызны да бир джерге джыйыб,аман хапарны айтдыла. Не бола тургъанын да толусу бла ангыламай тургъанлай,арбазда солдатла джыйылыгъыз деб, къычырыкъдан алыб башладыла. Къайры барабыз,нек джыйылабыз? Бу соруулагъа джууаб киши бермей эди.
…2-чиноябрь бизни юйдегиге саулай къарачай халкъгъа да уллу къыйынлыкъ болуб тюшгенэди. Мен ол заманда алты джыл бола тургъан джашчыкъ эдим, эсимдеди танг аласыбла юйге аскер формалары бла кириб келгенлерин адамланы. Тебердиде джашабтургъан юйюбюзден бир сагъатны ичинде чыгъаргъан эдиле. Джолгъа неалгъаныбыздан хапарсызма, алай а, поездде уллу ачлыкъ сынамагъаныбыз себебли,анам джарлы бир затчыкъла къыстырыргъа кюрешгенин ангылай эдим.
Бизюйдегиде беш сабий бар эдик. Беш сабийден экиси кечгюнчюлюк заманда ёлгендиле.Къалгъанлада бек уллу азаб чегиб, кеб тюрлю ауруудан ауруб, кючден – бутдан саукъалгъандыла. Атабыз Уллу Ата Джурт къазаууатда 1944-чю джыл ауушханды. Болгъанауурлукъ да анам джарлыгъа джетгенди.
Къаллайбир джашасам да унутурукъ тюлме ол мал вагонланы ийислерин, тарлыкъларын,адамланы инджилгенлерин – деб хапар айтады аття. Эркишиле, тиширыула, къартла, сабийле-барысыда бир вагонда, эшикге чыгъаргъа мадарынг болмай, ашаргъа-ичергеджугъунг джокъ, бек инджилгенди миллетибиз. Сабийле джылаб башласала, недасууукъдан — ачдан къатыб къалсала, джарлы тиширыула биринчи заманда ичлеринуруб сарнай эдиле, артда Аллахны буйругъуна сыйыныбмы, огъесе джашаудантюнгюлюбмю, акъыртынчыкъ эте эдиле джылауларын…
БизниОрта Азиягъа элтиб къуйдула. Бир — бир къатында джашагъан къарачайлыла аз эдиле.Мени юйдегим Пахтарал элге тюшген эди. Сууукъ бараклада джашаб башладыкъ, отунболмагъаны себебли къамишни оруб, къурай джыйыб тургъан джерибизни джылытыргъакюреше эдик. Отунча болмай, ол бошалгъанлай юйден джылыу къуруй эди да кетеэди. Бизни элтген сагъатда бандитле, къралны джауларыдегенликлерине, орус миллет болмаса, бизге киши ол ачы сёзлени айтмай эди.Къазакълыла не кючлеринден келгенни да этерге кюреше эдиле, алай а, кеслеринида джашагъанлары алай иги тюл эди. Сууукъдан, ачдан адамла тели ауруу бла ауруббашладыла. Ашаргъа, ичерге джукъ джокъ, кърал берген кесекчикни да комендантлакеслери сюйгенча эте — къыйын эди джашауубуз. Юйде бири-биринден гитче талайсабий, мен гитчелигимден ишлерге кюреше эдим. Кесим тенгли джашчыкъла бла биргеёгюз арбала бла тракторлагъа суу ташый эдик.
Къарачайкъызла, кёзлери сау ёлюкледеча джукъланыб, чегетледе агъач кесе эдиле, ташджюклей эдиле. Аталарыны, къарнашларыны алларына къарай эдиле, къазауатданкеледиле деб.
Эркишиледжыламайдыла — дейдиле. Кёчгюнчюлюкню юсюнден сёлешсе къарт атамы кёзлеринденджыламукъла кеслери аллына тёгюледиле. Артыкъсыз да сабийле кёргенкъыйынлыкъланы юслеринден айтса.
Юйюбюзге,джерибизге келликбиз деб уллу ийнанмай эдик, тюнгюлюб бошагъан эди миллет.Ызыбызгъа къайтыргъа хапар келгенинде, бизни къууанчыбызны учу-къыйыры джокъэди.
Джуртубузгъакъайта тебрегеникде, къарачайлыла бла малкъарлыла бизде къалыгъыз дебкъазакълыла кёб кюрешген эдиле. Къаллай джер десегиз аллай берирбиз,ишлегиз, джашагъыз, — деб, джыларгъа джетиб тилей эди ала. Алай а, 14джылны Ата джуртуна термилиб тургъан миллет аллай сёзлени эшитирге да унамайэди. Майда 1-чи эшелон бла Аллах сен джол бер! деб, Къарачайгъаатландыкъ.
Келсенга, аллайгъа кел, юйле оюлуб, хапчюк джокъ, бачхаларыбыз ташлача къатыб -джыларыбыз келген эди. Алай а: Ата джуртда таула, суула даболушадыла — деб, бош айтмайдыла. Акъыртын-акъыртын кюннге чыгъабашладыкъ, юйлени ишленнгенлери бла адамланы бетлерине да джылыу къайтатебреди.
Кечгюнчюлюк…Олсезню магъанасын, кеси сынамагъан адам толусу бла ангылаяллыкъ тюлдю. Ачлыкъ,ауруула, елюм, джарсыу, артыкълыкъ, сезюм да толусу бла джетмейди, къайсы биринайтайым. Хар намазымда тилейме, аллай къыйынлыкъны адам инсан сынамасын деб.
Меникъарт атам ол джыллада сабий болгъанды. Хапарланы толусу бла анасынданэшитгенди. Сабий имбашлагъа, джылларына келишмеген ауурлукъ джетгенди. Алауллула бла тенг ишлеб, юйдегилени сау къалдыргъа кюрешгендиле. Эркишиле барыкъазауатха кетиб, есюб келген джаш телю Орта Азияда асыры тырнакълабишлегенден, анда джашагъан миллетлени хапарларында бюгюнда тохтамай,айтылгъанлай турады.
Къазаууатбла кечгюнчюлюк бир заманда болуб, болгъан бирден къатышыб, мени къарт атамыкъой, саулай миллетими, къыралымы сау болмагъан джарасы, тарихде бек уллу къаныз къойгъанды.
Биз,кечгюнчюлюк миллетни туудукълары, билирге да, эсибизде тутаргъа да керекбизмиллетибизни, къралыбызны тарихин. Кесибизни кечгюнчюлюкню тинтген заманда, олкъыйынлыкъны сынагъан башха миллетлени да унутмазгъа керекди. Эсде тутуб,къартланы аманатларын толусу бла толтурургъа керекбиз!
