Башҡортостан Республикаһы
Белоретрайоны муниципаль районының «Белоретлицей интернаты»
муниципаль бюджетдөйөм белем биреү учреждениеһы
Рәшит Назар поэзияһында
һүрәтләү сараларының роле
Башҡарҙы: Белорет лицей -интернатының
VIIкласс уҡыусыһы
Рыбаков Эрнест
Ғилми етәксеһе: башҡорт теле һәм
әҙәбиәтеуҡытыусыһы
Сөләймәнова Эльза Ғәфүр ҡыҙы
Белорет – 2021
Инеш
Күктәме мин?Ерҙәме мин?
Әйтсе,ғәләм?Әйтсе,Ерем!..
Онотмағыҙ,мин бит һеҙгә
Мәңгелеккә ғашиҡ инем.
Рәшит Назаров.
Рәшит Назаров – донья әҙәбиәтендә һоҡландырғыскүренеш,бөйөк шағир.Ул – әсә һәм тәбиғәт тыуҙырған бик һирәк талант эйәһе.Бындайижадсы,билдәле,тиҙ арала өлгөрә,шиғриәт көмбәҙенә осоп ҡына түгел, атылыпменә.Ул беҙҙе, әйләндереп алған ер – һыуҙы ,тәбиғәтте,күк есемдәрен,кешекүңелен,тормошто — бөтә доньяны образдарҙа күрә белә.
Шиғрифекерләй алыу маһирлығы уға, әлбиттә,”Хоҙай ”бүләк иткәнилһам,аң-аҡыл,хис-тойғолар тулҡыны аша килә.Шағир быны үҙе лә яҡшы белгән,юҡҡағына бер шиғырында:
“Мин доньяның тынын тоя инем
Ун һигеҙҙә генә сағымда,”- тип яҙмағандыр.
Рәшит Назаров – фажиғәле яҙмышлы, талантлы шағир.Был донъялағы ғүмеренең ижадҡа арналған йылдары үтә ҡыҫҡа булыуынаҡарамаҫтан,беҙ, ваҡыт үткән һайын,уның өр-яңы шиғырҙары,поэмалары,хикәйәләременән таныша торабыҙ.Күренекле шағир Риф Мифтахов Рәшит Назаров ижадынуҡыусыларға еткереү буйынса ҙур эштәр башҡарҙы.Ҡулъяҙмаларынбарлап,туплап,томдарын әҙерләне. Киләсәктә беҙ нәҫерҙәре,сәнғәт,әҙәбиәт һәмбашҡа темаларға фәлсәфәүи уйланыуҙары менән дә танышырбыҙ,тип ышанабыҙ.
Башҡорт халҡының бөйөк улы ҡыҫҡа ғүмерле булһа ла, үлемһеҙ әҫәрҙәр яҙып, исемен шиғриәттә мәңгелеккә ҡалдырҙы.
Билдәле булыуынса,әҙәбиәттә матурлыҡтураһында яҙмаған, урман – ҡырҙар, йылға – күлдәрҙең күркәм образдарынтыуҙырмаған шағирҙар, яҙыусылар юҡтыр, моғайын. Әммә һәр яҙыусының, шағирҙыңматурлыҡҡа үҙ ҡарашы, үҙ фекере бар. Рәшит Назар ижады күркәмлек сараларға байбулғанлыҡтан, мин фәнни – тикшеренеү эшем итеп тап ошо теманы һайланым.
Тикшереү объекты:Рәшит Назар поэзияһында һүрәтләү сараларының роле.
Эштеңактуаллеге: Рәшит Назар шиғырҙары күркәм телмәрсараларына бик
бай.Уның мәғәнә төҫмөрҙәрен һәм тел үҙенсәлектәрен тағы
ла нығыраҡ тойоу.
Эштеңмаҡсаты: Рәшит Назар ижадында мәңгелек темаларҙыасыҡлау, ундағы
һүрәтләү сараларын билдәләү.
Эштең бурыстары:
1.Р.Назаровтыңтормош юлына һәм ижадына байҡау яһау;
2.Шағирҙыңшиғырҙарында күтәрелгән темаларҙы асыҡлау;
3.Шиғырҙарҙытикшереү нигеҙендә һүҙлек байлығын арттырыу һәм һүрәтләү сараларын табыу.
Тикшеренеүбарышында сағыштырыу, күҙәтеү методтары ҡулланылды.
Эштеңструктураһы: тикшеренеү эше инештән, ике бүлектәнторған төп өлөштән, йомғаҡлауҙан, ҡулланылған әҙәбиәт исемлегенән тора.
Iбүлек. Рәшит Назар поэзияһында тәбиғәттең һүрәтләнеше
Шағирҙың әҫәрҙәрендә тәбиғәт тураһындағы образдар төрлөлөгө.
Кешетәбиғәт менән һәр ваҡыт бергә, тығыҙ бәйләнештә тора,унан башҡа йәшәй ҙә алмай.Эйе, Рәшит Назаровтың күп шиғырҙары тәбиғәткә, тереклеккә арналған, сөнки ул –тәбиғәт балаһы, уны ярата. Шағир үҙенең ижады менән ошо хәҡиҡәтте тулыһынсараҫлай. Миҫал өсөн уның шиғырҙарын ҡарап үтәйек.
Шағир«Яҙ йыры » шиғырында ғашиҡ егеттең кисерештәрен шаулап-гөрләп килгән яҙ менәнсағыштыра:
Яҙ хаҡында яҙам,яҙ хаҡында!
Нурҙар! Нурҙар! Ташып килегеҙ!
Яҡты дауыл булып,өйөрөлөп,
Баш өҫтөмдә ем- ем көлөгөҙ!
Ғашиҡкеше һөйөү хистәренең яҙ кеүек тиҙ генә үтеп китмәүен теләй. Тәбиғәт, бигерәктә яҙ айҙары, йәш шағирҙың күңел түренә үтеп инә.Был юлдарҙа лирик геройҙыңкүңел хистәре тәбиғәт менән ауаздаш.
Яҙүҙе менән һәр ваҡыт яңы хистәр, яңы кисерештәр алып килә. Шағир яҙ килеүгә бөтәйөрәгенән шатлана, яҙ унда яңы өмөттәр, киләсәккә ышаныс уята:
Яҙ!..Күкрәктә йөрәк тып! тып! ҡаға!
Тәү тамсылар тама – тып ты тып!
Ят йылмая…Ерҙә тормош аға..
Йә,ҡара һин уны туҡтатып!
Ҡыш ергә паклык, сафлыҡ бүләк итә, уны ҡурсалай, яҙға тиклем һаҡлап тора. Аҡҡауырһын кеүек яйлап ҡына ҡар бөртөктәре төшкән саҡта күңелдә моң уяна, йыртыуа.
Ялҡын туғаны –
Йөрәгем,һөйөн:
Ҡар ята алмаҫ
Түреңә һинең.
Шағирүҙенең күп әҫәрҙәрендә тыуған еренең һәр биҙәген, үләнен, сәскәһен, ҡайындарын,баландарын – бар тәбиғәтен өҙөлөп һөйөүен сағылдыра.
Шағирҙың яратып күп тапҡырҙар мөрәжәғәт иткән образдары бар.
Шуларҙың береһе – Ҡояш. Уның һәр шиғырындатиерлек ҡояш образын осратаһың. Ҡояш – ул шағир өсөн сафлыҡ,хаҡлыҡ,юлдаш, йәшәүсығанағы. Тыуған еренә булған һөйөүен һәм рәхмәтен дә шағир Ҡояш образы ашабирә.
Йәйгеҡояш яңы ғына эле
Ҡалҡыпкилә ине ул саҡта..
Беҙйүгерҙек күмәк, беҙ йүгерҙек
Таубашында ятҡан ҡояшҡа.
Тәбиғәттең сәскә, үлән – үҫемлектәре. Шағиртормошта һәр нәмә бер – береһе менән тығыҙ бәйләнештә булыу концепцияһынатаяна.
Шишмәҡырында аҡ ҡайын,
Аҡҡайын үҫә,
Йылыелдәр,наҙлап уны,
Яйғына иҫә.
Тәбиғәт һәм кеше темаһы – мәңгелек! Рәшит Назарҙың күп әҫәрҙәрендәтәбиғәт менән кешелек донъяһын йәнәш ҡуя.Тәбиғәттең үҙ ҡанундары бар, кешеләрҙә,тәбиғәт балаһы булғас, шул ҡанундарға буйһона. Ә ниңә һуң ошо аңлы,тәүфиҡлызат,ниндәйҙер ҡырағай бойороҡтарға буйһоноп,бер – береһен ашай, яуызлыҡтарҡыла?
Тәбиғәтте һаҡлау һәм киләсәк быуындарға уны тапшырыу – һәр кешенең изге бурысы.
II бүлек.Шағир телендә күркәмлек саралары
Рәшит Назарҙың поэзияһында төҫтәр сағылышы һәм һүрәтләүсаралары.
Тыуған иленә мөкиббән ғашиҡ булған шағир,үҙенең шиғырҙарын төрлө төҫ – буяуҙарярҙамында ла күрһәтә. Шиғырҙан алынған өҙөктәрҙән миҫалдар ҡарап китәйек.
Зәңгәркүлдәр – уйсан зәңгәр күҙҙәр –
Зәңгәрбейеклеккә текләгән,
Улармәңге күккә генә баҡҡан,
Улармәңге йәштәр түкмәгән.
Ап- аҡбәхет тураһында яҙам мин,
Ап – аҡкөндән, ап –аҡ сәскәнән наҙ алып…
Ләкин..ләкин,төҙәлмәҫ беряралай,
Йөрәгемдә ята һаманҡаҙалып.
Билдәле булыуынса һәр төҫтөң символик төшөнсәһе бар: аҡ – сафлыҡ, күк –иркенлек, йәшел – йәшлекте, зәңгәр – матурлыҡ һ.б., ә был шиғырҙарҙа авторзәңгәр, ал, аҡ, йәшел төҫтәрҙе уңышлы файҙаланып ,улар ярҙамында ҡабатланмаҫобраздар тыуҙыра.
Шағирҙың шиғырҙарын уҡығандан һуң, шиғырҙар донъяһы төрлө төҫтәрҙән торғанйәйғорҙо күҙ алдына баҫтыра.
Рәшит Назар үҙенең шиғырҙарында һүрәтләү һәм лексик сараларын уңышлы һәм урынлыҡуллана. Шуға күрә уның әҫәрҙәре хис – тойғоларға бай. Был фекерҙе түбәндәгемиҫалдар раҫлай :
Сағыштырыу
Һөйөүеңдәртте
Ҡандырыркеүек,
Әяҡын барһам,
Яндырыркеүек.
Уның поэзияһында сағыштырыуҙарҙың төрлө формаларын осратырға мөмкин.
Образлы һынландырыу алымы булараҡ Рәшит Назар эпитеттарҙы, метафора һәмйәнләндереүҙе уңышлы ҡуллана
Эпитет
Йәйгеҡайнар ҡояш нуры
Ҡуныпкерпек осона,
Әлләниҙәр әйтер булып,
Осонала осона.
Яҡтыкистәр миңә
Татлыхистәр бирә,-
Миншул хистәр менән туҡланам.
Йәнләндереү
Көлә– көлә ҡояш килә,
Күтәрепяҙҙы.
Иртәлә кис елдәр иҫә,
Елдәренаҙлы.
Метафора
Йыртыпастым күкрәгемде,
Йолҡопалдым йөрәгемде
Һәмйомарлап устарыма
Илттемуны дуҫтарыма.
Шағирҙың әҫәрҙәрендә лексик төркөмсәләрҙе лә табырға була. Тәбиғәттәгеҡапма-ҡаршылыҡты күрһәтеү өсөн автор антонимдар һәм антитеза алымын ҡулланған.
Антоним
Йәшәүҙә бар, эйе, үлем дә бар,
Икеһелә бер күк аҫтында…
Тикйәшәү гел ғорур баҫып атлай,
Үлемйөрөй,
Боҫоп,
Хаиндай…
Антитеза
Төнһымаҡ һымаҡ һин тынаһың да
Көнкеүек йылмаяһың.
Ахыры,айҙыңсерен йыйып,
Ҡояштаннур алаһың!…
Омонимдар
Мөхәббәт– ул, әйтерһең дә,утлы йәшен,
Һанап– һорап тормай һис бер кемдең йәшен,
Һүнмәҫялҡын менән ялмай ҡартын –йәшен
Көйҙөрөртип ҡурҡһаң әгәр,ҡас һин,йәшен,
Ҡоякүрмә тик аҙаҡтан күҙең йәшен!
Мөхәббәт– ул, әйтерһең дә,утлы йәшен.
Омофондар
Алыҫйондоҙ – хыял йылмайғанда,
Йылмайғандашашып, яҙғы һыу,
Бөтәғүмеремә ал нур бөркөп,
Йылмайғайныбер саҡ бер һылыу…
Синонимдар
Уралымдыңбаҫтым да ҡап уртаһына
Дүртофоҡҡа ҡараным мин..
Йөрәкҡағып ғәйрәт менән
байҡайым мин
Ҡалдырмайынсаөҫтө- аҫты…
Йомғаҡлау
Эҙләнеүҙәр һөҙөмтәһендә Рәшит Назарҙың әҫәрҙәрендә мәңгелек теманың күп урын алыуынасыҡланым. Шағир ошо теманы яҡтыртҡанда тәбиғәт менән кешенең һәр ваҡыт бергәбулыуын, бер-береһен тулыландырып килеүен билдәләй.
РәшитНазар поэзияһын күҙәтеп,уның иң яратҡан образдарының ҡояш, ел, ҡоштар, сәскә,үлән-үҫемлектәре икәнен асыҡланым. Автор уларҙы төрлөсә итеп һүрәтләй, сөнкитәбиғәт һәр ваҡыт үҙгәреп тора. Тәбиғәттең кисерештәрен шағир күңеле ашаүткәрә, уның хәлен аңлай, борсола, һыҙлана.
Шағиртәбиғәттең төрлө сағын, үҙгәреп тороуын күрһәтеү өсөн төҫ – буяуҙарҙы оҫтаҡуллана. Уның шиғырҙарын уҡып, тәбиғәттең иҫ киткес матур, хозур икәненәышанаһың.
Һүрәтләүһәм лексик сараларын шағир бик оҫта ҡулланған. Был саралар уға образдарҙытулыраҡ, аңлайышлыраҡ асырға ярҙам итә.
РәшитНазар поэзияһы үҙенсәлеген өйрәнеп,үҙем өсөн көтөлмәгән асыштар яһаным,шағирҙыңрухи донъяһы хаҡында ни саҡлы ҡатмарлы икәнлегенә төшөндөм.
Ул ысындан үҙ халҡының тоғро улы, үҙ еренең ысын патриоты, һүҙ оҫтаһы, киләсәктеалдан күреп, төрлө хәүефтәрҙән ҡурсалай. Бөгөнгө тормоштоң аҡлыҡтары менән бергә ҡара таптары ла булыуына ризаһыҙлыҡ белдерә, беҙҙе лә аҡты ҡарананайырырға өндәй, киләсәккә өмөт, ышаныс менән ҡарарға саҡыра.
Ҡулланылғанәҙәбиәт
1.Назаров Рәшит.Йәшен. – Өфө: “Китап”,1994 йыл
2. Рәшит Назаров“Ҡояш юлы буйлап”. Өфө – 1970
3. Псәнчин В.Ш.Телдең күркәмлек саралары. Өфө – 2003
4. Ғафаров Б.Б.Лирик әҫәрҙе өйрәнеү. Өфө -1996
